Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo kryg zostało do języka polskiego zapożyczone ze średnio-górno-niemieckiego słowa kriec, które oznaczało nie tylko 'wojna' (stąd dzisiejsze niemieckie Krieg 'wojna'), lecz także 'lewar, podnośnik'. Możliwe, że to słowo wywodzi się z praindoeuropejskiego rdzenia *g^u̯reh₂- 'ciężki', a zatem jest spokrewnione z łacińskim gravis 'ciężki' i greckim barýs 'ciężki'. Znaczenie 'wojna' jest więc prawdopodobnie znaczeniem wtórnym, metaforycznym, natomiast znaczenie 'lewar, urządzenie, które podnosi coś ciężkiego' jest bliższe znaczeniu pierwotnemu. Jest z nim też związany dzisiejszy niemiecki czasownik kriegen 'regulować'.

W polszczyźnie słowo kryg po raz pierwszy odnotowano w roku 1445 w znaczeniu 'lewar do napinania kuszy'. A zatem znaczenie zawęziło się od ogólnego 'lewar, podnośnik' do konkretnego rodzaju lewaru – takiego, który służy do napinania kuszy. W roku 1500 pojawia się wyrażenie krygowa uzda, a w XVI w. samo słowo kryg zaczyna się pojawiać w nowym znaczeniu: 'munsztuk, wędzidło, przyrząd do kierowania i hamowania koni, zwłaszcza narowistych'. To przejście znaczeniowe wyjaśnia się tak, że lewar do napinania kuszy i niektóre rodzaje munsztuka albo były podobnego kształtu, albo działały na podobnej zasadzie, to znaczy na zasadzie dźwigni. Kryg w tym nowym znaczeniu pojawia się często u Mikołaja Reja, a raz także u Jana Kochanowskiego:

Koń twardym krygiem bywa załomiony, | A ciało cnotą, ten źrzebiec szalony. (Mikołaj Rej, Apoftegmata, O cnocie)

Załamuj mocnym krygiem wszeteczną myśl w sobie, | A niechaj cię niecnota nic marnie nie skrobie. (Mikołaj Rej, Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego)

Ale nam dał Pan rozum, krygowe wędzidło, | By ciało nie bujało, jako insze bydło. (Mikołaj Rej, Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego)

Oczy łakome siła ludzi | Zawiodły; lecz kto w krygi żądzą | Mógł ująć, w długiem bezpieczeństwie | Dni swych używie. (Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich)

Jak widać z powyższych cytatów, kryg nabrał też wówczas znaczenia metaforycznego, wiążącego się z panowaniem nad sobą, samodyscypliną – podobne przejście znaczenia nastąpiło w wyrażeniach wziąć kogoś w karby lub trzymać w ryzach. Słowo kryg występowało też niekiedy w liczbie mnogiej jako krygi, co również oznaczało 'munsztuk, wędzidło'.

W drugiej połowie XVII wieku pojawił się czasownik krygować się 'poruszać się (zwłaszcza głową) nienaturalnie' (jak koń ujęty w krygi), który później uzyskuje znaczenie 'wdzięczyć się, mizdrzyć się, wykonywać przesadne, pretensjonalne ruchy i gesty, mające sprawić wrażenie, że jest się skromną i dobrze wychowaną osobą'. Wówczas także i rzeczownik krygi uzyskał wtórnie znaczenie 'krygowanie się, dygi, ukłony'.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki