Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
czasownik chędożyć wywodzi się od przymiotnika chędogi, ten zaś został przez język polski odziedziczony z prasłowiańskiego *chǫdogъ ‘mądry, biegły w czymś’. Nie było to jednak w języku prasłowiańskim słowo rodzime (tzn. odziedziczone bezpośrednio z języka praindoeuropejskiego), lecz zostało zapożyczone z któregoś z dialektów germańskich, prawdopodobnie zachodniogermańskich. W języku pragermańskim forma ta brzmiała *handuga-/*handaga-. Jej pozostałości widać w gockim handugs ‘mądry’ oraz w staro-wysoko-niemieckim hantego ‘ostro, stanowczo’ i handeg ‘ostry, stanowczy; ostrość’.
Dalsze pochodzenie formy pragermańskiej jest niepewne. Być może wywodzi się ona od pragermańskiego *hanþa- ‘ostry’, która kontynuuje praindoeuropejski rdzeń *ḱent- ‘kłuć, przebijać’. Znaczyłoby to, że omawiana forma pragermańska jest spokrewniona m.in. z greckim kéntron ‘coś ostro zakończonego, punkt, kolec’ (z którego wywodzi się m.in. polskie słowo centrum). W różnych językach zdarza się bowiem niekiedy, że słowa oznaczające ostrość fizyczną zaczynają odnosić się także do ostrości umysłu. Druga hipoteza wiąże formę *handuga-/*handaga- z pragermańskim rzeczownikiem *handuz ‘ręka’ (którego wcześniejsze pochodzenie jest niepewne), od którego wywodzą się w językach germańskich słowa oznaczające rękę, np. angielskie hand i niemieckie Hand, a także przymiotniki oznaczające pierwotnie ‘taki, który coś umiejętnie robi rękami’, a zatem ‘zręczny’ lub ‘poręczny’, np. angielskie handy czy niemieckie handig i händig. Tutaj rozwój znaczenia prowadziłby od ‘zręczny, sprawny’ do ‘bystry, mądry’.
Jakkolwiek było, w języku prasłowiańskim *chǫdogъ oznaczało ‘mądry, doświadczony, biegły w czymś, zwinny, sprytny’. To znaczenie ewoluowało następnie poprzez ‘pilny, staranny, dokładny, porządny (np. w pracy)’ do ‘porządny, ładny, schludny, czysty’. W polszczyźnie przymiotnik chędogi pojawia się po raz pierwszy w wieku XVI, przy czym występuje w następujących znaczeniach:
- ‘czysty, schludny, porządny’,
- ‘piękny, ozdobny, wytworny, urodziwy’,
- ‘dostatni’,
- ‘(o jedzeniu) dobry, smaczny’,
- 'zdrowo wyglądający, wyborowy, zdatny’,
- ‘moralnie dodatni: dobry, uczciwy, pilny, staranny, słuszny’.
Większość z powyższych znaczeń wywodzi się zapewne od znaczenia ‘porządny, schludny, czysty’, natomiast znaczenie ostatnie może być kontynuacją i rozwinięciem znaczenia wcześniejszego: ‘pilny, staranny, dokładny’.
W XVI wieku pojawia się też wiele derywatów od tego przymiotnika, dziś już zapomnianych, m.in. chędogość, chędostwo, chędożny, chędożniuchno, a także czasownik chędożyć, który wówczas ma dwa znaczenia: ‘utrzymywać w czystości, czyścić, myć; utrzymywać w porządku przez wycieranie, wygładzanie, obcinanie, przystrzyganie, usuwanie części zbędnych, narośli itp.’ oraz ‘ozdabiać, przybierać, czynić pięknym’.
W podobnych znaczeniach czasownik chędożyć występuje w wiekach XVII i XVIII. Natomiast w Słowniku języka polskiego Samuela Lindego (t. 1, Warszawa 1807, s. 235) podano znaczenia:
- ‘czyścić, oczyszczać, czystym lub chędogim czynić, obmiatać, otrzepywać’,
- ‘ćwiczyć, oćwiczyć, ociąć, obić’ (Trzebaby ich kijem chędożyć),
- w grze: chędożyć kogo ‘ogrywać’,
- chędożyć kobietę ‘obłapiać, mieć z nią sprawę cielesną’.
Można przypuszczać, że znaczenie ewoluowało najpierw od ogólnego określenia ‘czyścić’ do fizycznego skonkretyzowania tej czynności, to znaczy ‘obmiatać, otrzepywać’. Następnie te fizyczne czynności skojarzono z biciem, uderzaniem, stąd znaczenie ‘oćwiczyć, obić’. Wreszcie to uderzanie i bicie skojarzono z kolei ze stosunkiem seksualnym, postrzeganym zapewne jako czynność przypominająca fizyczne uderzanie kobiety przez mężczyznę. W podobny sposób konotacje seksualne uzyskały takie czasowniki, jak rżnąć, walić czy grzmocić.
Kiedy powstało to nowe znaczenie? Zapewne przynajmniej na początku XIX wieku, skoro z ówczesnego wydania Biblii ks. Jakuba Wujka usunięto słowa chędożyć i obłapiać jako zbyt nieobyczajne. Co prawda, takiego znaczenia nie odnotowano w tzw. Słowniku wileńskim (1861, s. 147), ale pojawia się ono w tzw. Słowniku warszawskim (t. 1, 1900, s. 276), choć wciąż na ostatnim miejscu. Później jednak znaczenie wiążące się z seksualnością wypiera znaczenia pozostałe, skutkiem czego już w słowniku pod red. Witolda Doroszewskiego (t. 1, 1958) chędożyć występuje już tylko w dwóch znaczeniach: ‘czyścić, porządkować, uprzątać’, oznaczonym jako przestarzałe, i ‘mieć stosunek płciowy’, oznaczonym jako wulgarne; w podobny sposób podają te znaczenia także słowniki późniejsze. Natomiast przymiotnik chędogi w wieku XX staje się przestarzały, a większość jego derywatów (innych niż chędożyć) zanika zupełnie.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki