Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo skecz pojawiło się w polszczyźnie w okresie międzywojennym jako zapożyczenie z angielskiego sketch ‘szkic; zarys; krótki utwór utwór dramatyczny, muzyczny lub literacki; krótka scena lub sztuka, zazwyczaj o treści żartobliwej lub satyrycznej’. Jak to często z zapożyczeniami bywa, zapożyczyliśmy te słowo tylko w jednym z jego znaczeń – w tym ostatnim. W języku angielskim to właśnie znaczenie jest notowane najpóźniej, od roku 1789. Znaczeniem pierwotnym było natomiast ‘szkic, przybliżony rysunek mający służyć jako podstawa do obrazu’ – w tym znaczeniu słowo pojawia się w angielszczyźnie od około roku 1660 jako zapożyczenie z niderlandzkiego schets bądź też z dolnoniemieckiego skizze. Oba te słowa były prawdopodobnie XVII-wiecznymi zapożyczeniami – dokonanymi w sferach artystycznych – z włoskiego schizzo ‘szkic, zarys’.

Owo włoskie schizzo przyszło zresztą do języka polskiego już wcześniej – zapewne za pośrednictwem niemieckiego Skizze – jako szkic. Pojawia się w polszczyźnie od roku 1650.

A skąd pochodzi samo włoskiego schizzo? Nie ma pewności. Robert K. Barnhart w swoim słowniku etymologicznym podaje, że schizzo w znaczeniu ‘szkic’ jest wtórnym, specjalnym użyciem schizzo w znaczniu ‘plusk, trysk’, od czasownika schizzare ‘pluskać, tryskać’, którego pochodzenie jest niejasne, może onomatopeiczne. Jednak większość źródeł wyprowadza schizzo od łacińskiego schedium ‘poemat improwizowany’, które z kolei jest najpewniej zapożyczeniem ze starogreckiego przymiotnika skhédios ‘bliski; tymczasowy, przypadkowy, nieprzygotowany, wykonany od ręki’, utworzonego od przysłówka skhedón ‘blisko; prawie’.

Greckie skhedón wywodzi się z praindoeuropejskiego rdzenia *seǵ^h- ‘trzymać; mieć’. Zostało utworzone przy pomocy przyrostka -don i pierwotnie oznaczało zapewne ‘trzymając coś (blisko)’. Z tego samego rdzenia *seǵ^h- pochodzą także inne słowa greckie, które – poprzez inne języki – dostały się do polszczyzny, np.:

• schemat – z gr. skhē̃ma ‘postawa, forma, wygląd’ (pierwotnie zapewne ‘to, co się ma’);
• szkoła – z gr. skholḗ ‘czas wolny, odpoczynek, spokój; to, na co wykorzystuje się czas wolny, uczona dysputa’, pierwotnie ‘powstrzymywanie się (od pracy)’;
• epoka – z gr. epokhḗ ‘zatrzymanie, wstrzymanie’, od epi- ‘w’, ékhō ‘mam, trzymam’ (w łacinie epocha zaczęła także oznaczać ‘punkt wyznaczający nowy okres’, a potem po prostu ‘okres’);
• eunuch – z gr. eunoũkhos, od eunḗ ‘łóżko’ i ékhō ‘mam, strzegę’ (pierwotnie zapewne ‘stróż sypialni’).

Greckie ékhō ‘mam, trzymam, strzegę’ wywodzi się od tzw. stopnia pełnego e tego rdzenia (mającego w środku samogłoskę e), tzn. *seǵ^h- (tyle że dawne *s na początku wyrazu przed samogłoską ulegało w grece osłabieniu do h, a później – w tym wypadku – zanikło). Natomiast greckie skhedón, skhē̃ma i skholḗ wywodzą się od tzw. stopnia zanikowego tego rdzenia (niemającego w środku żadnej samogłoski), tzn. *sǵ^h-.

W językach słowiańskich nie ma żadnych (znanych) rodzimych kontynuantów rdzenia *seǵ^h-. Są one natomiast w językach germańskich, np. niemieckie Sieg ‘zwycięstwo’ (pierwotnie zapewne ‘powstrzymanie, przezwyciężenie’). Możliwe, że od tego rdzenia wywodzi się także łaciński przymiotnik sevērus ‘surowy, poważny, rygorystyczny’ (pierwotnie: ‘trzymający, niezłomny, twardy’).

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki