Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

wszystko wskazuje na to, że słowo wedeta przywędrowało do języka polskiego dwa razy – z dwóch różnych języków i w dwóch różnych obszarach znaczeniowych.

Pierwszym słownikiem, który notuje słowo wedeta, jest tzw. słownik wileński z roku 1861, oznaczając je jako słowo wojskowe i odsyłając do synonimów pikieta i placówka (s. 1822). Słownik notuje także wideta ‘straż wojskowa, czaty’ (s. 1838). Tzw. słownik warszawski w tomie VII z roku 1919 w haśle wedeta również odsyła do pikieta i podaje znaczenie ‘podsłuch’ (s. 498), a w haśle wideta podaje znaczenie ‘żołnierz konny, postawiony dla pilnowania ruchów nieprzyjacielskich, pikieta, placówka’ (s. 549).

Natomiast słownik pod red. Witolda Doroszewskiego w tomie IX z roku 1967 podaje już dwa znaczenia słowa wedeta: 1. ‘żołnierz ubezpieczający lub dokonujący zwiadu; czaty, pikieta, warta’ oraz 2. ‘głośna, sławna aktorka, gwiazda filmowa, estradowa, teatralna’, podając przykład użycia z „Expressu Wieczornego” nr 43, 1965 (https://doroszewski.pwn.pl/haslo/wedeta/).

Leksykografowie są zgodni co do tego, że źródłem pierwszej wedety (i jej wariantu wideta) było włoskie słowo vedetta ‘czujka, budka strażnicza’, natomiast źródłem drugiej – francuskie vedette ‘czujka, budka strażnicza; gwiazda teatralna, filmowa, sportowa’. Słowo włoskie zapożyczyliśmy najpóźniej około połowy XIX wieku, słowo francuskie – tylko w jego drugim znaczeniu – najpóźniej około połowy XX wieku.

Samo francuskie vedette także było zapożyczeniem z włoskiego vedetta. Jak pisze Alain Rey w swoim słowniku etymologicznym (Dictionnaire Historique de la langue française, 2010), w języku francuskim po raz pierwszy odnotowano je w roku 1574. W roku 1583 pojawia się wyrażenie en vedette, co najpierw oznaczało ‘na straży’ i co odnosiło się do wieżyczki wartowniczej umieszczonej na fortyfikacjach – w tym znaczeniu wyrażenie było używane jeszcze pod koniec wieku XIX. Później pojawia się także wyrażenie mettre en vedette ‘napisać coś dużymi literami (tzn. tak, by było widoczne)’ (1786), a stąd – w teatrze – ‘mieć imię zapisane dużymi literami (tzn. w widoczny sposób)’ (1826) i ‘robić coś w sposób przyciągający uwagę’ (1855). Pod koniec XIX w. w świecie teatralnym słowo vedette zaczyna oznaczać znanego artystę, a później także osobę bardzo znaną, niezależnie od dziedziny (1919). Można zatem powiedzieć, że znaczenie w języku francuskim ewoluowało od ‘tego, kto coś dobrze widzi’ (strażnik, wartownik, obserwator), do ‘tego, kto jest przez kogoś dobrze widziany’ (znany aktor, ktoś znany).

Natomiast włoskie vedetta oznaczało pierwotnie ‘wysokie miejsce na murach, z którego sprawuje się straż’, później także ‘żołnierz pełniący wartę w takim miejscu’, ‘wartownik konny’, ‘marynarz na warcie w wysokim punkcie statku’. Słowo to pierwotnie miało formę veletta, ale zostało wtórnie skojarzone z czasownikiem vedere ‘widzieć’ (pochodzącego od łacińskiego vedēre ‘widzieć’, od praindoeuropejskiego rdzenia *u̯ed- ‘widzieć’, z którego pochodzi także polskie widzieć) i pod wpływem tego skojarzenia zmienione na vedetta. Etymologia ludowa czasem może wpływać na formę słowa, por. np. dawne polskie słowo smętarz – mające źródło w greckim koimētḗrion ‘sypialnia’, ale zmienione z cmentarz na smętarz pod wpływem wtórnego skojarzenia ze smutek lub smętek.

Skąd zaś pochodzi samo włoskie veletta? Jedna hipoteza głosi, że pierwotnie było to zdrobnienie od włoskiego vela ‘żagiel’, które oznaczało mały żagiel umieszczany na szczycie głównego masztu statku – w miejscu, w którym stał marynarz pełniący straż i wypatrujący innych obiektów na morzu. Jeśli tak rzeczywiście było, wówczas ostatecznym źródłem słowa veletta jest łacińskie vēlum ‘tkanina, okrycie, zasłona, welon, żagiel’, które mogło pochodzić od praindoeuropejskiego rdzenia *u̯eg- ‘tkać, wiązać’ (byłoby wówczas spokrewnione z angielskim wick ‘węzeł’) lub od praindoeuropejskiego rdzenia *u̯eǵ^h- ‘wieźć’ (byłoby wówczas spokrewnione z polskim wieźć, wóz, wiosło).

Jednak Angelico Prati w swoim słowniku etymologicznym (Vocabolario etimologico italiano, 2010, s. 1031-1032) pisze, że taka hipoteza jest bezpodstawna, nie mamy bowiem żadnego poświadczenia słowa veletta w znaczeniu ‘mały żagiel’, a poza tym słowo veletta jest poświadczone w języku włoskim później, niż ta hipoteza zakłada (tzn. dopiero od XV wieku). Zamiast tego wyjaśnia on więc włoskie veletta jako zapożyczenie z portugalskiego veleta, pochodzącego od vela ‘strażnik’, co z kolei było zapożyczeniem z hiszpańskiego vela ‘strażnik’, od czasownika velar ‘czuwać’ (rodzimymi włoskimi odpowiednikami tych słów byłyby vegliare i veglia). Jeśli ta etymologia jest słuszna, włoskie słowo veletta wywodziłoby się ostatecznie z łacińskiego vigilāre ‘czuwać’, od przymiotnika vigil ‘czujny, obudzony’ (stąd też vigilia ‘czuwanie’, zapożyczone do polskiego jako wigilia), od praindoeuropejskiego rdzenia *u̯eǵ- ‘być silnym, żywym, pobudzonym’ – z tego samego rdzenia pochodzi np. angielskie wake i niemieckie wachen ‘budzić, czuwać’. Z tym ostatnim spokrewnione jest zresztą inne słowo związane z wartą, strażą – średnio-wysoko-niemieckie wahte, zapożyczone do polskiego jako wachta.

Ciekawe, że o ile około XVI wieku słowo vedetta zostało z włoskiego zapożyczone do francuskiego, o tyle w XX wieku pod wpływem słowa francuskiego także słowo włoskie nabrało nowych znaczeń: ‘aktorka, znana artystka’ (poświadczone przed rokiem 1927), a także ‘kobieta, która zdobyła pierwszeństwo w jakichś zawodach sportowych’ (poświadczone w roku 1938).

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki