Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo galeria pojawia się w polszczyźnie na początku XVII wieku (pierwszy obecny zapis użycia w Korpusie Barokowym – https://korba.edu.pl/ – pochodzi z 1614 roku). Uważa się je za zapożyczenie z włoskiego galleria lub z francuskiego galerie. Oba te słowa wywodzą się ze średniowiecznego łacińskiego galeria/galaeria ‘zadaszony ganek w kościele’.

Owo galeria/galaeria pojawiło się w łacinie w IX wieku. Jego pochodzenie nie jest jasne – istnieje na ten temat sporo hipotez. Chyba najbardziej rozpowszechniona z nich mówi, że było to zniekształcenie słowa galilea – druga z głosek l została zmieniona na r, aby odróżnić się od pierwszej (tzw. dysymilacja lub odpodobnienie), bądź też wymieniony został cały przyrostek. Ta galilea oznaczała w pewnym okresie ‘ganek, portyk, kruchta w kościele lub w klasztorze’ i mogła pochodzić od nazwy krainy Galilei (łac. Galilaea). Możliwe, że ganki kościelne nazywano „Galileą”, gdyż znajdowały się na samym końcu kościoła, podobnie jak Galilea była najdalej wysuniętą na północ częścią Palestyny. Inne wyjaśnienie mówi, że pod portykiem zwanym „Galileą” miała się dokonywać konwersja pogan na chrześcijaństwo, a zatem było to miejsce pogan – w opozycji do głównej części kościoła, która była miejscem chrześcijan, co mogło być paralelą do postrzegania biblijnej Galilei jako miejsca pogan w opozycji do Judei, ojczyzny narodu wybranego. Tak czy inaczej, łacińska nazwa Galilaea została wzięta z greckiej nazwy Galīlaíā, ta zaś – z hebrajskiego galíl, co pierwotnie znaczyło ‘koło’, a wtórnie ‘obszar, rejon’. Słowo to wyprowadza się od hebrajskiego rdzenia galal ‘obracać’.

Inną hipotezę przedstawił Pierre Guiraud, który wyprowadzał łacińskie galeria od galijskiego rdzenia *gal- ‘siła’, co z kolei pochodzi z praceltyckiego *galā ‘siła, moc’, a wcześniej – z praindoeuropejskiego rdzenia *gelH-. Z tego samego galijskiego rdzenia *gal- pochodzi też we francuskim słowo gaillard ‘krzepki, rześki, dziarski’. Natomiast Friedrich Christian Diez wyprowadzał łacińskie galeria z greckiego gálē ‘rodzaj eksedry lub portyku z siedzeniami’, co u Hezychiusza oznaczało rodzaj ‘długiego przykrytego korytarza’. Z kolei Ugo Angelo Canello uważał, że galeria była inną wersją późnołacińskiego calaria, co oznaczało ‘okręt’, ale co mogło także przyjąć znaczenie ‘długie i wąskie przejście z drewna’. Owo calaria było zapożyczeniem z greckiego kãlon ‘drewno’, którego dalsze pochodzenie nie jest zbyt jasne (może jest spokrewnione z kaíō ‘palę’, jako ‘opał’, a może jest to słowo nieindoeuropejskie, przedgreckie). Jeszcze inni wiążą to słowo z łacińskim callis ‘ulica’, pochodzącym z praindoeuropejskiego *kel- ‘pędzić (np. zwierzęta)’, pokrewne łac. celer ‘szybki’. Niektórzy wreszcie łączą je z łacińskim galerus ‘czapka’ i galeritus ‘okryty czapką’, które z kolei związane są ze słowem galea ‘hełm’, które jest prawdopodobnie zapożyczeniem z greckiego galéē ‘łasica, mysz’, wywodzącym się z praindoeuropejskiego *gl̥h₁éi̯s ‘mysz, koszatka, łasica’, z którego pochodzi także łacińskie glīs ‘koszatka’ i sanskryckie girí- ‘mysz’.

Możliwe zresztą, że więcej niż jedna z tych hipotez jest prawdziwa, i że różne źródła tego słowa przeplatały się, wpływając na jego formę i znaczenie.

We francuskim i włoskim od znaczenia ‘zadaszony ganek w kościele’ rozwinęło się znaczenie ‘przejście, zadaszony korytarz, miejsce do spacerowania, balkon, weranda’, a później ‘pomieszczenie, w którym gromadzone są dzieła sztuki’, a także ‘przejście podziemne lub kryte, wykopane przez człowieka, zwłaszcza będące częścią fortyfikacji wojskowych’. W języku francuskim oba ostatnie znaczenia pojawiają się od XVII wieku, i w języku polskim od początku słowo galeria funkcjonuje w podobnych znaczeniach. Słownik Lindego (1807 r.) ujmuje to następująco: galeria ‘ganek okryty tak w domach, jako i w fortyfikacji’, ‘nazwisko gmachu, pospolicie rozciągłego, gdzie najwięcej zbiory obrazów lub posągów bywają pomieszczone’.

Stopniowo z pierwszego znaczenia rozwija się znaczenie ‘długi balkon biegnący wzdłuż ściany wewnątrz lub na zewnątrz budynku’, ‘przejście łączące dwie części budynku albo dwa budynki’, ‘najwyższa kondygnacja widowni w teatrze, gdzie miejsca są najtańsze’. Z drugiego zaś, związanego ze sztuką, rozwinęły się następujące znaczenia: ‘instytucja zajmująca się udostępnianiem publiczności dzieł sztuki’, ‘budynek, w którym mieści się galeria sztuki’, ‘osoby prowadzące galerię sztuki’, ‘zbiór zdjęć prezentowany w sieci internetowej’, a także znaczenie przenośne ‘zbiór jednostek, przedmiotów odznaczających się osobliwymi cechami’.

Pod koniec XX wieku pojawiło się też w polszczyźnie znaczenie ‘kryty pasaż ze sklepami łączący zwykle dwie ulice’ i wreszcie ‘budynek, w którym na kilku kondygnacjach znajdują się pasaże handlowe i sklepy wielu firm’, a zatem – galeria handlowa. Możliwe, że galerię handlową nazwano tak dlatego, że przypomina galerię sztuki i w podobny sposób z niej korzystamy – spacerujemy po pomieszczeniach, oglądając wystawione w nich eksponaty/produkty. Choć zarazem fakt, że najpierw poświadczono słowo galeria w znaczeniu ‘kryty pasaż ze sklepami łączący zwykle dwie ulice’ pozwala też sądzić, że kluczowe mogło tu też być nie tyle skojarzenie z galerią sztuki, co sama budowa architektoniczna: mówimy tu wszak o przestrzeni zadaszonej, ale różniącej się nieco od zwykłego wnętrza, bardziej przypominającej ganek czy balkon. Profesor ze skeczu kabaretu Mumio nazwałby tak rozumianą galerię „klasycznym przykładem przestrzeni ni to otwartej, ni to zamkniętej”...

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki