Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

pierwsze odnotowane użycie słowa bazalt w języku polskim pochodzi z roku 1781, z dzieła Jana Krzysztofa Kluka „Rzeczy kopalnych, osobliwie zdatniejszych, szukanie, poznanie i zażycie”. Autor definiuje bazalt jako ‘kamień sześcioboczny’. Późniejsze słowniki definiują ją już jako ‘rodzaj kamienia wulkanicznego’.

Bazalt uważa się za zapożyczenie z francuskiego basalte. We francuskim słowo to pojawiło się – najpierw w formie basalten – w roku 1553 i było zapożyczeniem z łacińskiego basaltem – formy biernika liczby pojedynczej od basaltes. To zaś jest powstałym w XVI wieku błędnym odczytaniem wcześniejszego łacińskiego basanites. Błąd został później rozpoznany, ale zdążył już rozpowszechnić się na tyle, że wyparł wcześniejszą, prawidłową wersję.

Forma basanites była w łacinie używana już od czasów Pliniusza Starszego dla oznaczenia bardzo twardej skały wulkanicznej. Było to zapożyczenie ze starogreckiego przymiotnika basanítēs, używanego w wyrażeniu basanítēs líthos, „kamień basanowy”, utworzonego od rzeczownika básanos, znaczącego pierwotnie ‘kamień probierczy dla złota’, a wtórnie używanego także w znaczeniu metaforycznym ‘wystawienie na próbę; poddanie torturom’.

Greckie básanos ostatecznie wywodzi się prawdopodobnie ze staroegipskiego baḫan, oznaczającego rodzaj łupka używanego przez Egipcjan jako kamień probierczy dla złota. Przypuszcza się, że ów kamień – i słowo go oznaczające – trafiły z Egiptu do Grecji poprzez Lydię (krainę w Azji Mniejszej), zwłaszcza że Grecy nazywali go (i wciąż nazywają) także „kamieniem lidyjskim” (Lydía líthos). Co prawda, oddanie egipskiego ḫ jako greckiego s jest tutaj nieregularne i niejasne.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki