Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

dzisiaj rzeczywiście używamy słowa bateria w wielu znaczeniach:

• ‘źródło prądu’
• ‘bateria wodociągowa’
• ‘jednostka wojskowa’
• ‘zgrupowanie dział’
• ‘rodzaj fortyfikacji’
• ‘zespół urządzeń’
• ‘dużo czegoś’
• ‘bateria u dinozaurów’
• ‘bateria dla drobiu’
• ‘bateria w szachach’.

Słowo bateria jest zapożyczeniem z francuskiego batterie, które w historii języka francuskiego funkcjonowało w bardzo różnych znaczeniach – m.in. (za: Alain Rey, Dictionnaire Historique de la langue française, 2010):

• ‘wynagrodzenie za wymłócenie zboża’ (1204 r.)
• ‘metalowe przybory kuchenne’ (1294 r.)
• ‘zbiór dział artyleryjskich’ (XV w.)
• ‘sposób uderzania w bęben’ (1603 r.)
• ‘sposób uderzania w struny gitary’ (ok. 1650 r.)

Co łączy te wszystkie znaczenia? Bicie, uderzanie. Słowo batterie (w starofrancuskim: baterie) oznaczało pierwotnie właśnie ‘bicie, uderzanie’. Pochodziło ono bowiem od czasownika battre (w starofrancuskim: batre) ‘bić, uderzać’. Stąd rozwinęły się znaczenia związane z „uderzaniem” (tzn. młóceniem) zboża, z „uderzaniem” (tzn. wykuciem) metalowych przyborów kuchennych, z uderzaniem w instrumenty muzyczne. W kontekście wojskowym słowo to oznaczało zapewne najpierw ‘bombardowanie’, a zatem ciężkie „uderzenie” w mury miasta lub twierdzę, a potem znaczenie przeniesiono na grupę dział artyleryjskich, która takie uderzenie przeprowadza. Stąd następnie – poprzez metonimię – rozwinęły się znaczenia ‘jednostka wojskowa’ i ‘rodzaj fortyfikacji’, a poprzez metaforę – ‘zestaw jednakowych lub podobnych urządzeń (sprzężonych dla zwiększenia siły działania’.

To ostatnie, bardzo ogólne znaczenie, było podstawą dla utworzenia wielu znaczeń bardziej szczegółowych: stąd bateria u dinozaurów (gęste rzędy bardzo wielu drobnych zębów, służące do rozcierania twardego pokarmu), bateria dla drobiu (ustawione piętrowo klatki, przeznaczone do hodowli drobiu) czy bateria wodociągowa (urządzenie instalowane np. przy umywalce, wannie lub zlewie, służące do regulowania siły strumienia wody oraz jej temperatury).

Jako że słowo batterie zostało z francuskiego zapożyczone do różnych języków, to także i niektóre jego późniejsze znaczenia, powstające na gruncie tego czy innego języka, bywały zapożyczane pomiędzy językami. Tak było np. z nowym znaczeniem angielskiego battery, wprowadzonym w 1749 r. przez Benjamina Franklina. Gdy przeprowadzał on eksperymenty z elektrycznością, utworzony przez siebie zestaw połączonych butelek lejdejskich nazwał właśnie słowem battery – konkretyzując znaczenie ‘zestaw jednakowych lub podobnych urządzeń’ (wywodzące się z wcześniejszego znaczenia wojskowego 'grupa dział').

W polszczyźnie słowo bateria pojawia się – jako zapożyczenie z francuskiego – w pierwszej połowie XVII w. W XVII i XVIII w. jest ono odnotowane tylko w znaczeniach wojskowych: ‘stanowisko dla dział, szaniec, nasyp, wał’ i ‘bojowa jednostka artyleryjska, zespół dział’. Ale już tzw. słownik wileński (1861 r.) pod hasłem baterja oprócz znaczeń wojskowych notuje także znaczenie ‘połączenie kilku butelek lejdejskich’. A także: ‘bębnienie, uderzanie w bęben’ i ‘szereg, mnóstwo butelek napełnionych trunkami’. Tzw. słownik warszawski (1900 r.) podaje najpierw znaczenia ‘połączenie butelek lejdejskich; akumulator’, ‘szereg kadzi do ekstraktowania albo garbowania’, ‘przyrząd rurowy do klarowania brzeczki’, a następnie znaczenia wojskowe. Słownik pod red. W. Doroszewskiego (1958 r.) dodaje także znaczenie muzyczne ‘zespół instrumentów perkusyjnych w orkiestrze’ i sportowe ‘w szachach układ dwu, trzech, albo czterech figur szachowych w jednej linii, powiązanych ze sobą pewnym wspólnym celem i tworzących jeden zespół’. Jak widać, część z tych znaczeń obecna jest w języku polskim do dziś, część wyszła z użycia. Większość z nich spotykana jest w różnych językach.

Wreszcie, ze znaczenia ogólnego ‘zestaw jednakowych lub podobnych urządzeń’ rozwinęło się znaczenie jeszcze bardziej ogólne ‘dużo czegoś’, tzn. duża liczba czegoś (zazwyczaj przedmiotów jednego rodzaju, zgromadzonych w jednym miejscu), np. bateria leków, lub duża grupa ludzi (specjalistów, pracujących nad określonym zadaniem), np. bateria prawników.

A skąd pochodziło samo francuskie battre ‘bić, uderzać’? Z łacińskiego czasownika battuō, battuēre ‘bić, uderzać, walczyć’. W łacinie literackiej czasownik ten pojawia się rzadko, ale z pewnością był on stary. Był też zapewne popularny w łacinie ludowej, stąd jego kontynuanty w językach romańskich. Pochodzenie tego czasownika nie jest pewne, ale przypuszcza się, że mógł być zapożyczeniem z galijskiego – języka celtyckiego, który znamy w małym stopniu, ale możemy dla porównania przytoczyć podobne słowa z innych języków celtyckich: walijskie bathu ‘uderzać’, irlandzkie i gaelickie bat, bata ‘kij, pałka’. Ostatecznie słowo mogło wywodzić się z praindoeuropejskiego rdzenia *b^hed^hh₂- ‘kopać, uderzać’. Z tego samego rdzenia pochodzi też m.in. polski czasownik bóść ‘uderzać (rogami), kłuć’, i utworzony od niego czasownik wielokrotny badać, czyli pierwotnie ‘wielokrotnie uderzać, wielokrotnie kłuć’, potem ‘dociekać, obserwować, badać’. A także rzeczownik bodziec, pierwotnie ‘ostry przedmiot, kolec’, później ‘czynnik wywołujący reakcję organizmu, czynnik zachęcający do działania’.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki