Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
słowo kaliber uznaje się zwykle za zapożyczenie z niemieckiego Kaliber lub francuskiego calibre. Najstarsze poświadczenie słowa kaliber w języku polskim, jakie znalazłem, pochodzi z podręcznika wojskowego Archelia, to jest nauka i informacja o strzelbie i o rzeczach do niej należących, której autorem był Diego Ufano, kapitan zamku antwerpskiego. Hiszpański oryginał, Tratado de la artillería, został wydany w Brukseli w roku 1612, a polskie tłumaczenie Jana Dekana – w Lesznie w roku 1643. Jeśli to właśnie wtedy słowo kaliber zostało po polsku użyte po raz pierwszy, to można przypuszczać, że źródłem zapożyczenia był jednak nie język niemiecki czy francuski, lecz język hiszpański – gdzie słowo ma formę calibre. Choć trzeba pamiętać, że przed tłumaczeniem polskim dzieła Diego Ufana zostały opublikowane także jego tłumaczenia angielskie (1612 r.) i francuskie (1614 r.), więc Jan Dekan mógł z nich korzystać. Nie mógł natomiast korzystać z tłumaczenia niemieckiego, ono bowiem ukazało się dopiero w roku 1648, a zatem pięć lat po tłumaczeniu polskim.
A skąd pochodzą francuskie calibre, hiszpańskie calibre, portugalskie calibre i włoskie calibro? Istnieją dwie główne hipotezy. Pierwsza widzi ich źródło w arabskim słowie قَالِب, qālib ‘forma, w którą wlewa się metale’ (w tym znaczeniu poświadczonym od IX w.) i ‘kopyto szewskie (narzędzie używane przez szewca do formowania butów)’ (w tym znaczeniu poświadczone od XII w.), co z kolei uznaje się za zapożyczenie z greckiego καλοπόδιον, kalopódion ‘kopyto szewskie’, zdrobnienia od καλόπους, kalópous ‘ts.’, od κᾶλον, kãlon ‘drewno’ i πούς, poús (dopełniacz ποδός, podós) ‘stopa’. Dalsze pochodzenie greckiego kãlon jest niepewne; bywało ono łączone z czasownikiem καίω, kaíō ‘palę’, z założeniem, że pierwotne znaczenie to ‘opał, drewno opałowe’. Robert S.P. Beekes, autor słownika etymologicznego języka greckiego, sądzi jednak, że to połączenie jest niepewne i za bardziej prawdopodobne uważa, że słowo jest przedgreckie, tzn. zapożyczone z nieindoeuropejskiego języka używanego na terenie dzisiejszej Grecji przed przybyciem ludów indoeuropejskich. Natomiast pochodzenie greckiego poús jest jak najbardziej pewne: pochodzi ono z praindoeuropejskiego *pṓds (dopełniacz *pedés) ‘stopa’, podobnie jak m.in. łac. pēs (dopełniacz pedis) ‘stopa’, ang. foot ‘stopa’, pol. pieszy). Krytycy zwracają jednak uwagę na brak kontekstu historycznego, który poparłby hipotezę o przejęciu słów w językach romańskich z języka arabskiego.
Według drugiej hipotezy, zaproponowanej w XIX w. przez Carla Mahna, wymienione wyżej słowa w językach romańskich pochodzą od średniowiecznego łacińskiego quā lībrā ‘jakiej wagi?’. Wyraz quā to ablatyw zaimka pytajnego quis, quid ‘kto? co?’ w rodzaju żeńskim; zaimek ten wywodzi się z praindoeuropejskiego zaimka pytajnego *ku̯ís, *ku̯id ‘kto? co?’. Wyraz lībrā to ablatyw rzeczownika lībra ‘waga, jednostka wag’; jego pochodzenie jest niepewne; być może kontynuuje praindoeuropejski rdzeń *lei̯H- ‘nalewać’ z przyrostkiem -bra wywodzącym się z praindoeuropejskiego przyrostka *-dhrom, tworzącego nazwy narzędzia lub nazwy rezultatu czynności – przy założeniu, że pierwotne znaczenie słowa lībrā to ‘nalewanie (metalu)’ i dopiero stąd rozwinęło się znaczenie ‘jednostka wagi’; wówczas słowo byłoby spokrewnione m.in. z polskim czasownikiem lać.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki