Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
polski owad wywodzi się z prasłowiańskiego *ovadъ ‘owad’, natomiast pochodzenie formy prasłowiańskiej nie jest pewne – istnieje tu kilka hipotez. Ta, którą ma Pan zapewne na myśli, jest dość rozpowszechniona – przyjmują ją np. Gluhak w słowniku etymologicznym języka rosyjskiego (1993, s. 446), Bańkowski w słowniku etymologicznym języka polskiego (2000, II, s. 469), Rejzek w słowniku etymologicznym języka czeskiego (wyd. III, 2015, s. 440) i Snoj w słowniku etymologicznym języka słoweńskiego (2015, obȃd – https://fran.si/193/marko-snoj-slovenski-etimoloski-slovar/4289441/obd). Zgodnie z tą hipotezą psł. *ovadъ to pierwotnie złożenie, którego pierwszy element, *ov-, znaczył ‘owca’, a drugi, *-adъ, znaczył ‘jedzący’, całość znaczyłaby więc ‘jedzący owce’, „owcojad”.
Ów pierwszy element, *ov-, byłby więc związany z hipotetycznym pierwotnym słowem prasłowiańskim oznaczającym owcę, †ovъ. Nie możemy rekonstruować tego słowa bezpośrednio, nie zachowały się bowiem w językach słowiańskich żadne jego kontynuanty (to dlatego przed rekonstruowaną formą stawia się znak †, a nie znak *). Mamy jednak dobre powody, by sądzić, że pierwotnie taka forma prasłowiańska istniała. Pierwszym powodem jest istnienie możliwych do rekonstrukcji wyrazów prasłowiańskich, które mogą być jej derywatami, przede wszystkim psł. *ovьca ‘owca’ (od którego pochodzi m.in. polska owca) i psł. *ovьnъ ‘baran’ (od którego pochodzi m.in. staropolski owien ‘baran’). Drugim powodem jest istnienie paralel w innych językach indoeuropejskich, którymi są m.in. łacińskie ovis, staroangielskie ewe, hetyckie 𒄩𒀀𒌑𒄿𒅖, ḫāu̯īs, sanskryckie अविः, áviḥ, greckie οἶς, oĩs, wszystkie w znaczeniu ‘owca’. Wszystkie one wywodzą się – tak jak zapewne rzeczona prasłowiańska forma †ovъ – z praindoeuropejskiego słowa oznaczającego owcę, rekonstruowanego jako *h2óu̯is lub *h3éu̯is. Pierwsza głoska, tzw. laryngalna druga (*h2) lub laryngalna trzecia (*h3), w większości języków indoeuropejskich zanikła, ale jest kontynuowana w języku hetyckim jako ḫ, co widać we wspomnianym wyżej ḫāu̯īs.
Natomiast drugi element, *-adъ, zgodnie z tą hipotezą jest spokrewniony z prasłowiańskim czasownikiem *ěsti ‘jeść’ (z którego pochodzi m.in. polski czasownik jeść) i kontynuuje praindoeuropejski rdzeń *h1ed- ‘jeść’. Od tego rdzenia wywodzi się też np. w łacińskie edō, edere ‘jeść’, greckie ἔδω, édō ‘jem’, sanskryckie अत्ति, átti ‘je’, hetyckie 𒂊𒀉𒈪 ētmi ‘jem’, angielskie eat ‘jeść’.
Zgodnie z inną hipotezą, podawaną np. przez słownik etymologiczny języka bułgarskiego Georgiewa (1971-2017, IV, 763-764) i przez Этимологический словарь славянских языков, Etimołogiczeskij słowarʹ sławianskich jazykow (1974-2021, XXXIX, 185-188), cząstka *-adъ w słowie *ovadъ wywodzi się od rdzenia znaczącego ‘jeść’, ale pierwszy element nie ma związku z owcą, lecz kontynuuje prasłowiański przedrostek *o(b)- ‘dookoła’, pochodzący z praindoeuropejskiego *h3ebhi ‘na, ku, tam i z powrotem’, który kontynuują także gockie bi ‘od – do, blisko, dookoła’ i może sanskryckie abhí ‘do, naprzeciw’. Zgodnie z tą hipotezą *ovadъ pierwotnie oznaczałby więc mniej więcej ‘jedzący dookoła’.
Jeszcze inna hipoteza, którą proponował w swoim słowniku etymologicznym języka polskiego Brückner (1927, s. 387), także łączy psł. *ovadъ z przedrostkiem *o(b)-, ale w części drugiej widzi pochodną praindoeuropejskiego rdzenia *u̯edhh1- ‘uderzać’. Rdzeń ten być może kontynuują również greckie ἔθων, éthōn ‘uderzający’ i prasłowiańskie *vaditi ‘kłócić się, oskarżać’ (stąd polskie wadzić). Zatem *ovadъ to pierwotnie mniej więcej ‘uderzający dookoła’.
Wreszcie, Machek w swoim słowniku etymologicznym języka czeskiego (wyd. II, 1957, s. 423) podaje rekonstrukcję psł. nie jako *ovadъ, lecz *obadъ – na podstawie form południowosłowiańskich, takich jak chorwackie ȍbād i słoweńskie obȃd; większość autorów uważa obecne w tych formach b za wtórne, Machek – przeciwnie, uznaje je za pierwotne. Łączy on następnie owo psł. *obadъ z łacińskim tabānus ‘giez’, przyjmując wymianę głosek zębowych d/n i zanik nagłosowego t- w prasłowiańskim. Obie formy – łacińską i prasłowiańską – Machek uważał za kontynuujące jakąś formę „przedeuropejską”, tzn. pochodzącą z jakiegoś języka nieindoeuropejskiego używanego na terenach Europy przed przybyciem ludów indoeuropejskich.
Która z tych etymologii jest najbardziej prawdopodobna? Trudno orzec, ale pewną zaletą pierwszych dwóch jest fakt, że można za ich pomocą wyjaśnić wzdłużenie drugiej samogłoski w psł. *ovadъ (prasłowiańskie *a zawsze kontynuuje samogłoskę długą) za pomocą tzw. prawa Wintera, zgodnie z którym samogłoska wzdłużała się przed spółgłoską dźwięczną nieprzydechową, w tym wypadku przed *d, natomiast nie wzdłużała się przed spółgłoską zwartą dźwięczną przydechową, np. *dh, *bh, *gh.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki