Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo buszkpan w polszczyźnie zaświadczone jest od końca XV wieku – w tym znaczeniu, które ma dzisiaj, to znaczy ‘krzew lub drzewo o drobnych, skórzastych, zimotrwałych liściach, pochodzące z obszaru śródziemnomorskiego’. Słowo wywodziło się z łacińskiego buxus o tym samym znaczeniu, choć jego droga dotarcia do polszczyzny była dość skomplikowana – pisał o niej Andrzej Vincenz w artykule „Z problematyki niemieckich zapożyczeń za pośrednictwem czeskiego: polskie bukszpan”.

Plemiona germańskie, gdy dotarły do obszarów, na których bukszpan rośnie dziko (Szwajcaria, Tyrol południowy), zapożyczyły jego nazwę z łacińskiego buxus (wymawianego /buksus/). Następnie w języku pragermańskim zaszło tzw. prawo Grimma, to znaczy spółgłoski dźwięczne stały się bezdźwięczne (tu: b przeszło w p), a spółgłoski bezdźwięczne stały się szczelinowe (tu: p przeszło w h). Otrzymaliśmy więc puhs, co było pierwszą częścią staro-wysoko-niemieckiej nazwy puhspoum. Część druga, poum, to inny wariant staro-wysoko-niemieckiego boum ‘drzewo’ (dzisiejsze niemieckie Baum). W średnio-górno-niemieckim brzmiało to *puspan, co zostało przed połową XIV w. zapożyczone do czeskiego jako pušpan.

Później jednak niemiecki zapożyczył to słowo z łaciny po raz wtóry, albo – inaczej mówiąc – „poprawił” zapożyczoną formę, upodabniając ją do formy łacińskiej, co dało Buchsbaum, czytane /bʊksbaʊ̯m/ – i taka forma istnieje w niemieckim do dziś.

Natomiast forma polska jest najpewniej kontaminacją (nowszego) niemieckiego buks- i czeskiego pušpan, kontynuującego starsze niemieckie *puspan. Forma czeska dziś wyszła już z użycia.

A skąd pochodziło łacińskie buxus? Zapewne jest związane z greckim πύξος, pýxos o tym samym znaczeniu. Trudniej jednak powiedzieć, jaka była dokładnie natura tego powiązania. Piergiuseppe Scardigli twierdził, że i łacina, i greka zapożyczyły tę nazwę z jakiegoś trzeciego języka, używanego w Azji Mniejszej – według niego to właśnie Azja Mniejsza była bowiem miejscem, z którego ten gatunek się wywodzi. Natomiast Robert S.P. Beekes był zdania, że bukszpan nie rósł naturalnie ani w Grecji, ani w Azji Mniejszej, lecz w Italii. Sądził więc, że wprawdzie łacina zapożyczyła tę nazwę z greki, ale greka przejęła ją wcześniej z jakiegoś innego języka używanego na Półwyspie Apenińskim.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki