P.B.

Szanowny Panie,

wyrażenia omowne – czyli peryfrazy – mają chwiejną pisownię, nieskodyfikowaną w formie jednoznacznych zasad ortograficznych. Pewną orientację co do tego, jak zwyczajowo zapisuje się takie połączenia, daje Słownik peryfraz, czyli wyrażeń omownych Mirosława Bańki (Warszawa 2003). W przedmowie do słownika autor odnosi się również do kwestii ortograficznych. Jak spostrzega: „Wiele peryfraz ma charakter nazw własnych, ale tylko niektóre zwyczajowo pisane są wielkimi literami, inne zaś małymi. Można zauważyć, że wielkie litery są stosowane w peryfrazach o zatartej strukturze, pełniących funkcję w większym stopniu nominatywną niż opisową. Małe litery występują natomiast w peryfrazach, których struktura pozostaje wciąż jasna i których treść jest nie mniej ważna od ich funkcji nazewniczej. Dlatego np. o Japonii pisze się: Kraj Kwitnącej Wiśni, Kraj Wschodzącego Słońca, ale kraj samurajów” (s. 8).

Warto też zaznaczyć, że wielką literą zapisuje się peryfrastyczne przydomki, pseudonimy i przezwiska, co jest zgodne z zasadą ortograficzną nr 91, por.  Biedaczyna z Asyżu (św. Franciszek), Apostoł Narodów (św. Paweł). Nie zawsze jednak łatwo ustalić, czy daną nazwę można zaliczyć do tej kategorii.

Wróćmy do wspomnianego słownika – otóż gdy przyjrzymy się przykładom peryfraz, to rzeczywiście odnajdziemy wyrażenia o zróżnicowanej pisowni:

a) pisane małą literą, np.: ojciec tragedii (Ajschylos), król jazzu (Louis Armstrong), chłopcy z Liverpoolu (The Beatles), mistrz suspensu (Alfred Hitchcock), kraj tulipanów (Holandia), święte miasto (Jerozolima), dach Afryki (Kilimandżaro), gwiazda dwóch kontynentów (Helena Modrzejewska), królowa ludzkich serc (Diana Spencer) czy mały rycerz (Michał Wołodyjowski);

b) pisane wielką literą: Kraina Tysiąca Jezior (Pojezierze Mazurskie), Czerwona Planeta (Mars), Psia Gwiazda (Syriusz), Wieczne Miasto, Miasto Siedmiu Wzgórz (Rzym), Wuj Sam (Stany Zjednoczone), Dziewica Orleańska (Joanna d’Arc).

Zdarzają się też peryfrazy zapisywane wariantywnie – małą i wielką literą, np. Napoleon Bonaparte to mały kapral albo Mały Kapral.

Warto podkreślić, że pisownia małą literą zdecydowanie przeważa – i właśnie taką pisownię należałoby zastosować w przywołanych przez Pana określeniach, które można traktować jako zwykłe wyrażenia omowne. Pierwszy z tych przykładów odnotowano nawet we wspomnianym Słowniku peryfraz i zapisano od małych liter: geniusz Karpat (por. też inne określenia Nicolae Ceaușescu, tj. cesarz Daków, gwiazda Bałkanów, światło Dacji). Pisownia małą literą jest też uzasadniona w wypadku pozostałych określeń: konstytucja zwycięskiego socjalizmu, sokół Kaukazu (tu można się kierować analogią do takich peryfraz, jak mistrz ze Stanfordu, kurier z Warszawy, rzeźnik z Bagdadu itp.), trzeci Arystoteles (por. śląski Wernyhora, polski James Dean, polski Verne, ostatni Rzymianin, ale też np. drugi Rzym, trzeci Rzym).

Łączę wyrazy szacunku

Barbara Pędzich