Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo groteska ma to samo pochodzenie co słowo grota – oba wywodzą się z języka włoskiego. Grottesco (w rodzaju żeńskim – grottesca) to przymiotnik znaczący ‘związany z grotą, grotowy, jaskiniowy’, utworzony od rzeczownika grotta ‘grota, jaskinia’. Wyrażenie pittura grottesca ‘malarstwo grotowe’, ‘malarstwo jaskiniowe’ oznaczało typ dekoracji ściennej, który pojawił się we Włoszech w połowie XV wieku, w okresie renesansu. Odkopano wówczas wiele pomieszczeń starożytnych rzymskich pałaców i łaźni, w tym zwłaszcza Złoty Dom (Domus Aurea) cesarza Nerona. Na ścianach odkryto malowidła, na których postacie przedstawione były w sposób dziwny, fantazyjny, karykaturalny – stało się to inspiracją dla malarzy renesansowych. A że odkopywane pomieszczenia budynków starożytnych nazywano „grotami” (były zakopane pod ziemią, a więc przypominały jaskinie), to ten typ malarstwa nazwano „malarstwem grotowym”. Wyrażenie pittura grottesca zostało skrócone do samego grottesca, które stało się rzeczownikiem.

Samo włoskie słowo grotta też zostało zapożyczone do polskiego – jako grota. Wywodzi się je z rekonstruowanego dla łaciny ludowej słowa *grupta/*crupta, a to – od klasycznego łacińskiego crypta (które też zostało zapożyczone do polskiego jako krypta), co było zapożyczeniem ze starogreckiego kryptḗ ‘krypta, skarbiec’. Słowo greckie było spokrewnione z czasownikiem krýptō ‘ukrywam’, od którego wywodzi się po polsku przedrostek krypto- ‘ukryty’. Dalsza etymologia greckiego krýptō nie jest jasna. Próbowano zestawiać je ze słowami słowiańskimi, w tym z polskim czasownikiem kryć, ale akcentuacja słowiańska wskazuje na pochodzenie od formy praindoeuropejskiej zawierającej głoskę laryngalną *H (formę tę można rekonstruować jako *kreu̯H- lub *(s)kreu̯H-), natomiast forma grecka musiałaby pochodzić od formy praindoeuropejskiej niezawierającej głoski laryngalnej.

Wróćmy do włoskiego grottesca. W XVI wieku słowo to zostało zapożyczone do języka francuskiego, najpierw jako crotesque (pod wpływem słowa crote/croute ‘grota’), później jako grotesque, co pierwotnie oznaczało – podobnie jak po włosku – ornamenty na starożytnych ruinach, a także inspirowane nimi ornamenty współczesne, w stylu włoskim, składające się z elementów roślin, zwierząt i twarzy ludzkich. W tym właśnie znaczeniu słowo zostaje też w XVII wieku zapożyczone do niemieckiego Groteske.

W XVII w. francuskie grotesque zaczyna funkcjonować także jako przymiotnik ‘śmieszny, dziwny, głupi’, co w XVIII w. przejmuje także język niemiecki w postaci przymiotnika grotesk ‘cudowny, dziwny, śmieszny na skutek przeinaczenia lub przesady’. Z czasem francuskie grotesque i niemieckie Groteske zaczynają oznaczać także formę artystyczną, zwłaszcza literacką, której efekt komiczny opiera się na fantastycznym, zniekształconym przedstawieniu rzeczywistości.

W języku polskim słowo pojawia się – zapewne jako zapożyczenie z niemieckiego Groteske lub bezpośrednio z francuskiego grotesque – najpierw jako rzeczownik rodzaju męskiego grotesk. Tzw. słownik warszawski w 1900 roku odnotowuje grotesk zarówno w znaczeniu starszym ‘arabesk fantastyczny, powikłany, ozdoba dziwacznych kształtów’, jak i w znaczeniu nowszym ‘to, co jest karykaturalnie przesadne, szczególnie w sztuce scenicznej’, a także w znaczeniu ‘pismo tłuste, grubsze od tego druku, wśród którego się znajduje, pismo kamienne’. Od lat 20. XX w. pojawia się już w polszczyźnie rzeczownik rodzaju żeńskiego groteska, w którym znaczenie związane ze szczególnym rodzajem komizmu staje się znaczeniem głównym, choć znaczenie ornamentu bywa czasem używane także dzisiaj.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki