Szanowni Państwo,
proszę o pochodzenie nazwy zwyczajowej „antymon” oraz naukowej „stibium” (Sb), którymi się określa ten sam półmetal (pierwiastek chemiczny) z grupy metaloidów. Czy to są nazwy ze sobą spokrewnione etymologicznie? Jeśli tak, to jak? Prosiłbym ponadto o etymologie ludowe w sprawie pochodzenia nazwy „antymon”.
Pozdrawiam
Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
słowo antymon jest zapożyczeniem ze średniowiecznego łacińskiego antimonium. Słowo to pojawia się w łacinie po raz pierwszy w XI wieku w dokonywanych przez Konstantyna Afrykańczyka tłumaczeniach arabskich traktatów medycznych. Dlatego przypuszcza się, że wywodzi się ono z jakiegoś słowa arabskiego, najpewniej z któregoś z wariantów arabskiego słowa oznaczającego antymon: iṯmid, aṯmoud, oṯmoud, uṯmoud, być może wraz z przedimkiem al- – przy czym pisownia tego słowa mogła zostać zniekształcona przy tłumaczeniu i przepisywaniu tekstu.
Arabskie iṯmid może być zapożyczeniem z koptyjskiego sthēm/stēm bądź z greckiego stĩmi (może z jakiejś niepoświadczonej formy przypadka zależnego zawierającej d), które również może być zapożyczeniem z koptyjskiego. Ostatecznie zarówno słowo arabskie, jak i słowo greckie wywodzą się prawdopodobnie z egipskiego czasownika sdm ‘nakładać makijaż (na jakąś część ciała, zwłaszcza na powieki); stosować lekarstwa lub maści (na jakąś część ciała, zwłaszcza na powieki)’.
Przejście znaczeniowe od nakładania makijażu do antymonu wynika z faktu, że siarczek antymonu (Sb2S3) był w różnych kulturach starożytnych używany jako puder kosmetyczny, służący do barwienia powiek na ciemny kolor. Dlatego słowa koptyjskie, arabskie i greckie oznaczają przede wszystkim ‘puder do makijażu powiek’.
Nawiasem mówiąc, po arabsku synonimem słowa iṯmid było kuḥl (wywodzące się – poprzez aramejski – z akadyjskiego guḫlum), co w wersji z przedimkiem, al-kuḥl, zostało zapożyczone do łacińskiego alcohol, co też pierwotnie oznaczało sproszkowany antymon, później różne sproszkowane materiały, później różne płyny – wreszcie pewien konkretny rodzaj płynów.
Wracając do greckiego stĩmi: jego późniejsze warianty w grece to stímmi i stĩbi. Wariant stĩbi został zapożyczony do łaciny jako stibium – w tym samym znaczeniu co antimonium. Chemik Jöns Jacob Berzelius w swoich pismach skracał stibium do Sb, i ten skrót stał się standardowym oznaczeniem pierwiastka.
Wygląda więc na to, że łacińskie synonimy antimonium i stibium są ze sobą spokrewnione i ostatecznie wywodzą się z tego samego źródła egipskiego. Tyle że pierwsze z nich w swojej wędrówce przeszło przez język arabski (i może stąd początkowe a-), a drugie nie (a zatem byłaby to podobna sytuacja do polskich słów oberżyna i bakłażan, tyle że w tym wypadku ostatecznym źródłem był nie egipski, lecz sanskryt).
Tajemnicze łacińskie antimonium wywoływało różne domysły na temat jego pochodzenia, i rzeczywiście w ten sposób powstawały też różne etymologie ludowe. Jedna z nich łączyła je z hipotetycznym greckim złożeniem antí-monakhós ‘przeciw-mnich’, to znaczy ‘zabójca mnichów’, co wyjaśniano w ten sposób, że wielu dawnych alchemików było zarazem mnichami, i że owi mnisi-alchemicy, używając antymonu, truli sami siebie (antymon jest w pewnym stopniu trujący). Zapewne to samo skojarzenie ze słowem ‘mnich’, we francuskim moine, spowodowało przekształcenie słowa francuskiego do antimoine – etymologia ludowa może niekiedy prowadzić do zmiany brzmienia lub pisowni słów.
Inna etymologia ludowa wiąże łacińskie antimonium z hipotetycznym greckim złożeniem antí-mónos ‘przeciw-sam’, to znaczy ‘przeciw samotności’, co wyjaśniano jako ‘substancja nieznajdowania w stanie czystym, jako metal’. Jeszcze inna etymologia uważała antimonium za skrót od greckiego wyrażenia ánthos Ámmōnos ‘kwiat Ammona’ (egipskiego boga wiatru), co tłumaczono błyszczącym wyglądem antymonu.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki