Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo aspiryna jako nazwa kwasu acetosalicylowego (ASA) pojawiło się w polszczyźnie w pierwszej połowie XX w. Pierwszy przykład użycia, jaki znalazłem, pochodzi z „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego z 1925 r. Słowo zostało zapożyczone do języka polskiego (i do wielu innych języków) z niemieckiego Aspirin. Utworzył je w 1899 r. niemiecki chemik, Heinrich Dreser, pracownik i dyrektor ds. badań firmy farmaceutyczno-chemicznej Bayer. Firma ta prowadziła badania nad kwasem acetosalicylowym od 1897 r., a dwa lata później rozpoczęła sprzedaż leku – właśnie pod nazwą Aspirin. Nazwa ta była właściwie nazwą marki, a nie ogólną nazwą leku, ale prawa firmy Bayer do marki zostały sprzedane lub w wielu krajach utracone, dlatego stopniowo słowo to stało się ogólną nazwą leku. Co zresztą nie było na rękę firmie Bayer, która w swoich kampaniach reklamowych przekonywała, że prawdziwa aspiryna to tylko ta ich produkcji.

Aspiryna dołączyła więc do grona słów utworzonych od nazw własnych produktu lub firmy, podobnie jak adidasy, dyktafon, jacuzzi, ksero, pampers, żyletka, wazelina czy heroina (to ostatnie słowo także zostało utworzone jako nazwa produktu firmy Bayer – rok wcześniej niż aspiryna).

Niemieckie Aspirin było skrótem od Acetylspirsäure lub acetylierte Spirsäure ‘acetylowany kwas salicylowy’, gdzie A- pochodziło od Acetyl ‘acetyl’ lub acetylierte ‘acetylowany’, -spir- od Spirsäure ‘kwas salicylowy’, a -in jest przyrostkiem dodawanym często w nazwach chemicznych.

Niemieckie słowo Acetyl utworzył w 1839 r. inny niemiecki chemik, Justus von Liebig, który do łacińskiego acētum ‘ocet’ dodał przyrostek -yl. Owo łacińskie acētum (które zresztą zostało zapożyczone do prasłowiańskiego *ocьtъ, z którego pochodzi polskie ocet) wywodzi się od łacińskiego czasownika aceō, acēre ‘być kwaśnym, nieprzyjemnym, niemiłym’, które kontynuuje praindoeuropejski rdzeń *h₂eḱ- ‘ostry’ (z którego pochodzi m.in. polskie ostry). Natomiast przyrostek -yl wprowadzili do nomenklatury chemicznej kilka lat wcześniej, w 1832 r., dwaj chemicy, z których pierwszym był ten sam Justus von Liebig, drugim – Friedrich Wöhler. Wzięli oni ów przyrostek z greckiego hýlē, którego podstawowe znaczenie to ‘drewno, las’, ale które mogło także znaczyć ‘materiał, substancja’ – i to właśnie to drugie znaczenie zostało tutaj użyte w sensie chemicznym. Etymologia samego hýlē nie jest pewna – może pochodzi ono z praindoeuropejskiego *su̯ol-h₂- od rdzenia *su̯el- ‘tlić się’ (a zatem byłoby ono spokrewnione m.in. z angielskim sweal ‘palić się powoli, topić się’) bądź z praindoeuropejskiego *h₁eu̯s-l-h₂ od rdzenia *h₁eu̯s- ‘palić się’ (a zatem byłoby ono spokrewnione m.in. z łacińskim ūrō, ūrere ‘palić się’) – obie hipotezy zakładają, że pierwotnym znaczeniem greckiego słowa było ‘drewno (na opał)’.

Natomiast w niemieckim słowie Spirsäure ‘kwas salicylowy’ część Spir- została wzięta od nazwy tawuły błotnej, łac. Spiraea ulmaria, czyli rośliny, z której można pozyskać kwas salicylowy. Nowołacińską nazwę Spiraea ukuł w 1700 r. francuski botanik, Joseph Pitton de Tournefort, latynizując greckie słowo speiraía ‘ligustr’. Ono z kolei było słowem pochodnym od greckiego speĩra, co oznaczało coś skręconego – np. zwoje węża, linę, strunę, sęk w drewnie. To słowo zostało też zresztą zapożyczone do łaciny jako spira, od czego później urobiono w łacinie rzeczownik spiralis, który trafił m.in. do polszczyzny jako spirala. Samo zaś greckie speĩra może pochodzić od praindoeuropejskiego *sper- ‘obracać, skręcać’ – choć trzeba dodać, że istnienie rdzenia o takiej właśnie formie i takim znaczeniu nie jest pewne; o ile wymienia go Indogermanisches etymologisches Wörterbuch Juliusa Pokornego (s. 991-992), o tyle nowsze źródła podają go ze znakiem zapytania (np. Robert S.P. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, s. 1379) bądź nie wymieniają go w ogóle (np. Lexikon der indogermanischen Verben, wyd. II). Jeżeli taki rdzeń rzeczywiście istniał, mogłoby od niego pochodzić także starolitewskie spartas ‘opaska, pasek’ i może ormiańskie p’arem, p’arim ‘objąć, zamknąć’.

Z kolei część -säure została wzięta z niemieckiego rzeczownika Säure ‘kwas’, związanego z przymiotnikiem sauer ‘kwaśny’, pochodzącym z praindoeuropejskiego *súH-ro-s ‘kwaśny, słony’, z którego pochodzi także m.in. prasłowiańskie *syrъ, a z niego polskie ser. Z innej pokrewnej formacji praindoeuropejskiej, *sou̯H-ro-s wywodzi się prasłowiańskie *surovъ, a stąd polskie surowy.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki