Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo brak pierwszy raz w polszczyźnie odnotowano w roku 1452 w wyrażeniu pod brakiem ‘dokonawszy wyboru’ – brak oznaczał więc tutaj ‘wybór’. Niewiele wcześniej pojawiły się czasowniki brakować ‘wybierać’ (1425 r.) i wybrakować ‘wybrać’ (1427 r.), od którego utworzono imiesłów wybrakowany, znaczący wówczas ‘wybrany, doborowy’. A także rzeczownik brakarz ‘człowiek wymieniający pieniądze; sortujący towar’ (1437 r.).

O ile w XV wieku słowo brak jest poświadczone tylko w znaczeniu ‘wybór’, o tyle już w wieku XVI pojawia się ono zarówno w znaczeniu ‘wybór, wybieranie, dzielenie na lepsze i gorsze’, jak i w znaczeniu ‘rzecz licha, wybrakowana, towar gorszego gatunku; błąd, wada; niedostatek, ubóstwo’. Ta druga grupa znaczeń pozostaje na drugim miejscu w słowniku Lindego (1807 r.) i w tzw. słowniku wileńskim (1861 r.). Natomiast w tzw. słowniku warszawskim (1900 r.) pewne znaczenia z tej drugiej grupy wysuwają się na miejsce pierwsze: ‘nieobecność, niedostatek, potrzeba; zbywanie na czym’ i ‘brakuje, braknie, nie ma’, a znaczenie ‘wybór, wybieranie, przebieranie’ zajmuje dalszą pozycję. W słowniku pod red. W. Doroszewskiego (1958 r.) pierwsze znaczenie to „w funkcji orzeczeniowej: ‘brakuje, braknie’”, drugie – ‘nieistnienie czego, nieobecność czego, niedostatek czego’, dalej ‘niedociągnięcie, wada’. Znaczenie ‘wybór, różnica, przebieranie w czym, brakowanie’ podane jest z kwalifikatorem dawne. Współczesne słowniki już to znaczenie pomijają.

Słowo brak uważa się za zapożyczenie z języka niemieckiego, konkretnie: ze średnio-dolno-niemieckiego (języka używanego ok. XIII-XVII w. w Niemczech północnych) brak lub ewentualnie ze średnio-górno-niemieckiego (języka używanego ok. XI-XIV w. w Niemczech południowych) brack. Wspomniane słowo brakarz też jest najpewniej zapożyczeniem z języka średnio-dolno-niemieckiego, z formy braker o tym samym znaczeniu.

Którekolwiek dialekty niemieckie uzna się za bezpośrednie źródło formy polskiej, badacze są zgodni, że pierwotnym źródłem tego słowa są dialekty dolnoniemieckie, a stamtąd zostało ono zapożyczone do dialektów górnoniemieckich. Przy czym w średnio-dolno-niemieckim poświadczone jest słowo brak o znaczeniu przymiotnikowym ‘wadliwy, uszkodzony, niezdatny’, a także słowo wrak o tym samym znaczeniu przymiotnikowym, a także o znaczeniach rzeczownikowych ‘uszkodzony, wadliwy towar, który w związku z tym jest mniej wartościowy’, a także ‘wrak statku’ i ‘źle wypalone, połamane cegły’. Nie ma pewności, czy brak i wrak są tu wariantami pierwotnie jednego słowa, ale jest to bardzo prawdopodobne. Z kolei w górnoniemieckim poświadczone jest zarówno brack ‘mało warty towar’ (od XIV w.), jak i wrack ‘wrak statku’ (od XVII w.). Można więc przypuszczać, że słowo zostało zapożyczone z dialektów dolnoniemieckich do górnoniemieckich (a zapewne i do języka polskiego) dwa razy: najpierw w wersji brak i znaczeniu ‘mało warty towar’, później w wersji wrak w znaczeniu ‘wrak statku’.

Nieco zaskakujące jest to, że w polszczyźnie słowo pojawia się najpierw w znaczeniu ‘wybór’, a dopiero później w znaczeniu bliskim znaczeniu niemieckiego pierwowzoru: ‘mało warty towar’. Nie musi to jednak podważać twierdzenia o niemieckim pochodzeniu tego słowa: mogło ono zostać zapożyczone do polszczyzny nieco wcześniej, np. w XIV w. w znaczeniu ‘towar mało warty, odrzucony przy wybieraniu’, a nieco później rozwinąć znaczenie ‘wybieranie, wybór’, które zostało odnotowane w źródłach XV-wiecznych. Ale znaczenie pierwotne nie musiało w polszczyźnie zniknąć – jak najbardziej mogło funkcjonować w języku, tyle że na początku bez odnotowania w źródłach pisanych. Ale – jak wspomniałem – już w źródłach XVI-wiecznych takie znaczenie się pojawia. Potem zaś znaczenie ‘wybór, wybieranie’ stopniowo zanika, natomiast ze znaczenia ‘towar mało warty’ rozwija się znaczenie ‘niedostatek, nieobecność, nieistnienie’, które ostatecznie staje się znaczeniem głównym.

Wcześniejsze pochodzenie owego średnio-dolno-niemieckiego brak nie jest pewne. Gerhard Köbler w swoim słowniku języka średnio-dolno-niemieckiego (https://www.koeblergerhard.de/mnd/mnd_b.html, hasło brak (2)) przypuszcza, że mogło być ono spokrewnione z czasownikiem breken ‘łamać’, którego górnoniemieckim odpowiednikiem jest brechen ‘łamać’. Ten czasownik wywodzi się z praindoeuropejskiego rdzenia *b^hreg- ‘łamać’ (podobnie jak np. łacińskie frangō ‘łamię’ i frāctiō ‘złamanie’, stąd pol. frakcja).

Jeśli natomiast uznajemy brak i wrak za warianty jednego słowa – podobnie jak zdaje się czynić Wolfgang Pfeifer w swoim słowniku etymologicznym języka niemieckiego (https://www.dwds.de/wb/Brack) z górnoniemieckim Brack i Wrack – to można założyć, że wariantem pierwotnym jest wrak. Ten zaś wywodzi się z praindoeuropejskiego rdzenia *u̯reg- ‘śledzić, polować’ (podobnie jak np. łacińskie urgeo ‘gniotę, nastaję, nalegam’, stąd np. ang. urgent ‘pilny’).

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki