Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo eliksir pojawia się w języku polskim od XVI wieku, z początku w formie eliksyr i znaczeniu ‘lek płynny, zawierające rozpuszczalne środki lecznicze’; później także w znaczeniu ‘płyn tajemny, posiadający cudowne własności’. Słowo polskie zostało zapożyczone albo z francuskiego élixir – które z kolei było zapożyczeniem ze średniowiecznego łacińskiego elixir – albo bezpośrednio od słowa łacińskiego. W średniowiecznej łacinie słowo elixir pojawia się od XII wieku i oznacza zarówno ‘lekarstwo’, jak i – wśród alchemików – ‘eliksir życia’, to znaczy napój, którego wypicie miało dawać wieczne życie lub wieczną młodość, a także leczyć wszystkie choroby. Elixir był także często utożsamiany z kamieniem filozoficznym (lub uważany za substancję potrzebną do jego wytworzenia), czyli przedmiotem mogącym dokonywać transmutacji, to znaczy zamieniać metale nieszlachetne, takie jak miedź, w metale szlachetne – złoto lub srebro. Do wytworzenia eliksiru/kamienia filozoficznego dążyli średniowieczni alchemicy, uważając to za największe dzieło, jakie mogliby osiągnąć. Legenda głosi, że dzieła tego dokonał np. francuski alchemik, Nicolas Flamel, zyskując nieśmiertelność.

Samo słowo elixir alchemicy zachodnioeuropejscy przejęli od alchemików arabskich, od słowa al-᾿iksīr ‘eliksir życia, kamień filozoficzny; lekarstwo’. W słowie arabskim al- jest przedimkiem, który najczęściej bywał romanizowany jako al- (np. w pochodzących z arabskiego słowach alchemia, algebra czy algorytm), ale czasem – tak jak tutaj – jako el- (choć pojawia się także wariant zapisu z al-: alicxir).

Z kolei alchemicy arabscy przejęli słowo al-᾿iksīr – być może za pośrednictwem syryjskiego ksīrīn – od alchemików greckich, od słowa ξηρίον, które w grece klasycznej brzmiałoby ksērión, ale w późnej starożytności i średniowieczu – ksīrión. Pierwotnie znaczyło ono ‘osuszający proszek przeznaczony do położenia na ranę’, ale grecki alchemik, Zosimos z Panopolis, w dziele Cheirokmeta – pierwszym znanym nam (choć tylko we fragmentach) dziele alchemicznym i pierwszym znanym nam dziele zawierającym wzmiankę o kamieniu filozoficznym – jako jedno z określeń kamienia filozoficznego użył właśnie słowa ksīrión. I dlatego do języka arabskiego słowo to dostało się już nie tylko w znaczeniu ‘lekarstwo’ (w niektórych średniowiecznych tekstach arabskich pojawia się też znaczenie bliskie pierwotnemu znaczeniu greckiemu: ‘suchy proszek do leczenia ran’), ale i w znaczeniu alchemicznym ‘eliksir życia; kamień filozoficzny’. 

Początkowo „eliksir życia” wyobrażano sobie więc zapewne jako suchy proszek, ale ponieważ proszek ten w zastosowaniu medycznym mieszany był z różnymi płynami, z czasem słowo to zaczęło odnosić się do płynu, a później – różnego rodzaju płynów magicznych. To dlatego np. w serii książek o Harrym Potterze główny bohater uczęszcza oddzielnie na lekcje „transmutacji”, a oddzielnie na lekcje „eliksirów”; jednak u średniowiecznych alchemików to właśnie eliksir miał służyć (bezpośrednio lub pośrednio) do transmutacji – zatem u nich te dwa przedmioty byłyby zapewne połączone.

Grecki rzeczownik ksīrión (klasycznie ksērión) został utworzony od przymiotnika ksērós ‘suchy’. Wcześniejsze pochodzenie owego ksērós nie jest jasne. Być może jest ono spokrewnione z łacińskim serēscō ‘suszę’ i staro-wysoko-niemieckim serawēn ‘schnąć’ – te dwie formy kontynuują jednak w rdzeniu praindoeuropejskie krótkie *e (*kser-), a forma grecka ma ē długie, a zatem musiałaby kontynuować praindoeuropejskie długie *ē, czyli tzw. stopień wzdłużony (*ksēr-), co w wypadku tego typu formacji na *-o-s (*ksēr-o-s) byłoby wyjątkiem.

Co prawda, w grece pojawia się też – prawdopodobnie pokrewny – rzeczownik kserón ‘suchy ląd’ z krótkim e. Występuje on jednak rzadko i tylko w pewnych specyficznych zwrotach w poezji: potì kserón lub epì kserón ‘na suchy ląd’. Jest więc bardzo możliwe, że krótkie e w tym słowie nie jest pierwotne, lecz wtórne, wynikające ze skrócenia metrycznego. Mogło one także zostać utworzone od innego słowa, które nie jest spokrewnione, ale ma podobne znaczenie: skherós ‘brzeg, wybrzeże’, które – być może pod wpływem ksērós – mogło ulec przestawce do k(h)serós. A zatem obecność w grece rzeczownika kserón niewiele nam pomaga i sprawia, że pochodzenie przymiotnika ksērós (i pochodzącego od niego rzeczownika ksērión) pozostaje niejasne.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki