Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo pantalony wywodzi się od jednej z głównych postaci commedii dell’arte: Pantalona (wł. Pantalone). Był to stary kupiec wenecki, odznaczający się skąpstwem, chciwością, pożądliwością i głupotą. Z wyglądu zazwyczaj niski, chudy i zgarbiony; w jego ubraniu dominował kolor czerwony: nosił czerwony fez (czapkę turecką), długie i obcisłe czerwone spodnie, obcisłą czerwoną marynarkę (albo czerwony kombinezon zapinany od szyi do stóp), na to czarny płaszcz, a na nogach – żółte tureckie pantofle z zadartymi czubkami.

Włoskie imię tej postaci, Pantalone, zostało w 1550 r. zapożyczone do języka francuskiego, gdzie dość szybko zaczęło oznaczać nie tylko samego Pantalona, ale i ogólnie – ze względu na charakter tej postaci – błazna. Ale także: jego ubiór, przede wszystkim duże, obcisłe spodnie lub kombinezon (wzorowane na ubiorze weneckim).

W tym ostatnim znaczeniu słowo zostało z języka francuskiego zapożyczone do innych języków, w tym do polskiego, angielskiego czy (z powrotem) włoskiego. W części z tych języków znaczenie ostatecznie uogólniło się po prostu do znaczenia ‘spodnie’, stąd dzisiejsze francuskie pantalon, włoskie pantaloni, angielskie (przede wszystkim amerykańskie) pants (skrót od pantaloons).

Do języka polskiego słowo dostało się na początku XVII wieku. Z początku poświadczone jest w pierwszym ze wspomnianych powyżej dwóch znaczeń, rozwiniętych na gruncie języka francuskiego: ‘błazen, figlarz’. Zbiór pism politycznych z czasów rokoszu Zebrzydowskiego zawiera list anonimowego szlachcica z roku 1606 r., w którym czytamy:

„...bywają też Dzianowie, Pantalonowie, kurwy, dzieci, błaznowie, dyabli i stroją jakąś larwę, ostentacye, peroracye, reprezentując to, co kiedyś bywało; a skoro po komedyej. to zasię owe osoby poważne, mądre, pospołu z błaznami, z Pantalonami, z dyabły, z dziećmi, nic więcej zysku nie odnoszą, jedno to, co się nagadali, nachodzili, stąpając z góry po pańsku i w szatach cudnych, w koronach, z sceptrami etc. Także i wy nagadaliście się o wolnościach i nastroiliście się rad rozmaitych, chwalił jeden drugiego, był tam osobą poważną i mądrą, był drugi, który się sadził jako jaki król, delektując się umbrą wolności swoich; był też i Dziani, Pantalon, błazen, kurwa, ba, wierę i dyabeł; i tak nastroiwszy się igrzyska, z wielką kontentacyą odjachaliście do domów. O Pantalonowie! wołacie na króla, ukazujecie wzory jego, ukazujecie egzorbitancye Rzpltej; cóż to wiedzieć, jakich tam dyskursów, ostentacyi i peroracyi nimasz!”

Jak widać, zarówno w liczbie pojedynczej (Pantalon), jak i mnogiej (Pantalonowie) słowo jest tu zapisywane wielką literą, co może świadczyć o tym, że skojarzenie z konkretną postacią z commedii dell’arte było wciąż bardzo żywe (w tym fragmencie pojawia się też imię innej postaci: Dziani, wł. Zanni, wymawiane [dzanni]). Ma ono już jednak znaczenie ogólne ‘błazen, figlarz’.

Nieco później, po raz pierwszy w roku 1651, słowo pantalon (pisane już małą literą) zostaje poświadczone w znaczeniu ‘spodnie Pantalona’. A w 1809 r. Bogusław Linde w swoim słowniku podaje zarówno pantalon ‘figlarz komedyantski, buffon’, jak i pantalony ‘nogawice ze spodniami razem w ciąż’ – mając zapewne na myśli coś podobnego do dzisiejszych rajstop.

Znaczenie pantalonów jako części ubioru bywało różne: nosili je żołnierze Legionów Polskich we Włoszech i Armii Księstwa Warszawskiego, a także (na początku wieku XIX w.) mężczyźni w cywilu. W ubiorze damskim pantalony przez cały wiek XIX oznaczały część bielizny: luźne, długie majtki, noszone pod suknią, obszyte falbanką lub koronką. Reforma ubioru, a zwłaszcza bielizny (zapoczątkowana przez Gustava Jägera, niemieckiego lekarza i higienistę z przełomu XIX i XX w., propagującego np. noszenie ciepłej bielizny typu kalesony, zwane od jego nazwiska „jagierami”) sprawiła, że pantalony wyszły z użycia, a samo słowo nabrało odcienia ironicznego lub żartobliwego i zaczęło oznaczać śmieszne majtki z długimi nogawkami lub szerokie i niezgrabne spodnie.

Skąd jednak pochodziło włoskie imię Pantalone? Był to wariant imienia Pantaleone. Jedna z popularnych hipotez głosi, że imię to pochodzi od świętego Pantaleona (męczennika żyjącego w latach ok. 280–305), którego kult był popularny w Wenecji. Jego imię miało pochodzenie greckie. Pierwszym elementem był przedrostek pan- ‘wszystko, cały’, element drugi to albo rzeczownik léōn ‘lew’ (którego pochodzenie nie jest jasne, ale zapewne wywodzi się z jakiegoś języka nieindoeuropejskiego), albo przymiotnik eleḗmōn ‘litościwy, współczujący’ (pochodzący od rzeczownika éleos ‘litość, łaska’, którego dalsze pochodzenie jest niepewne). Imię Pantaleon oznaczałby więc kogoś 'całego jak lew' albo też 'wszechlitościwego'.

Inna (nieco mniej popularna) hipoteza wyprowadza imię Pantaleone od przezwiska Piantaleoni, którym nazywano Wenecjan, którzy na podbitych ziemiach otwierali swoje banki, i symbolicznie „sadzili” (wł. piantare) lwa (wł. leone), konkretnie: lwa św. Marka (herb Wenecji), wzmacniając poprzez handel potęgę swojego miasta.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki