Interesuje mnie rzeczownik ptak. Zdrobnienie od niego brzmi ptaszek, czy nie powinno być ptaczek, jak mak – maczek, rak – raczek? Osobliwa jest także forma przymiotnika ptasi, spodziewałbym się raczej formy ptakowy bądź ptaczny (por. smak – smakowy, smaczny). Może formą pierwotną było ptasz (stąd ptaszęta) albo nawet ptach? W tym drugim przypadku nadal jednak dziwi forma ptasi, a nie ptaszny, jak strach – straszny. Ponadto, czy ptak to wyraz rodzimy?
JP
Szanowny Panie,
ptak jest wyrazem rodzimym, bardzo starym – ogólnosłowiańskim. Informacji dotyczących historii tego rzeczownika należy szukać w słowniku objaśniającym etymologię wyrazów. Obszerny artykuł hasłowy poświęca ptakowi Krystyna Długosz-Kurczabowa w Słowniku etymologicznym języka polskiego (Warszawa 2006). Dowiadujemy się m.in., że regularną kontynuacją formy prasłowiańskiej jest właśnie forma, której się Pan domyślał: ptach. Jak pisze autorka, ptach to „forma występująca sporadycznie, używana w celach archaizujących, por. J. Słowackiego: Na Egipskie klnę się ptachy (SW), natomiast pozostająca nadal jako żywa i produktywna baza derywacyjna, por. ptaszek, ptaszysko, ptaszyna...”. Wiemy już zatem, że wyrazy pochodne, o które Pan pyta (ptaszek, ptaszęta) pochodzą od pierwotnej, prasłowiańskiej postaci wyrazu, z końcowym -ch (dodajmy, że już w XVI wieku powszechna była jednak forma z -k).
Pozostaje jeszcze wyjaśnić, skąd się wziął derywat ptasi. Otóż jest to nowsza postać przymiotnika ptaszy, choć funkcjonująca w polszczyźnie od dość dawna: np. Słownik wileński wydany w 1861 r. notuje obydwie formy (starszą – ptaszy i nowszą – ptasi). Krystyna Długosz-Kurczabowa wyjaśnia, że forma ptasi powstała jako rezultat wyrównań analogicznych związanych z kształtowaniem się nowej kategorii męskoosobowości. Podobna zmiana zaszła np. w dawnej formie Włoszy (M. lm wyrazu Włoch), która dziś przybrała postać Włosi. Z form przymiotnikowych można przywołać derywaty utworzone od rzeczownika mnich – starszą (nadal czasem spotykaną) postać mniszy i młodszą: mnisi. Zmiana w parze ptaszy – ptasi jest więc przykładem podobnego przekształcenia.
Z wyrazami szacunku
Barbara Pędzich