Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
sabotaż wywodzi się z francuskiego sabotage, podobnie jak sabotować – z francuskiego saboter. Najstarsze poświadczenie słowa sabotaż w polszczyźnie, jakie odnalazłem, pochodzi z Pożogi Zofii Kossak, wydanej w roku 1922. Pojawia się tam też czasownik sabotować. Ale czasownik ten podaje już Słownik polszczyzny XVI wieku! Na razie w tym słowniku jest to niestety tylko zalążek hasła (litera S nie została jeszcze opracowana). Milczą o tym słowie źródła od XVII w. aż do roku 1922, tzn. do wspomnianej Pożogi. Być może czasownik sabotować pojawił się w polszczyźnie w XVI w. epizodycznie, a później został zapożyczony jeszcze raz – wraz z rzeczownikiem sabotaż – na początku XX wieku.
Francuskie sabotage i saboter wywodzą się od rzeczownika francuskiego poświadczonego od XIV w. w formie çabot i znaczeniu ‘bączek (zabawka)’, a od XVI w. w formie sabot i znaczeniu ‘drewniany but, chodak o wygiętej podeszwie i podniesionym nosku, będący obuwiem ludowym od XVI w., zwłaszcza w Holandii i Bretanii’. Samo słowo sabot również zostało zapożyczone do polszczyzny – pojawia się po raz pierwszy w tzw. słowniku wileńskim z 1861 r.
We francuskim od rzeczownika sabot utworzono czasownik saboter (poświadczony wcześniej niż sam rzeczownik, bo już w XIII w.) o pierwotnym znaczeniu ‘zderzać się; wstrząsać’, być może nawiązującym do pierwotnego znaczenia rzeczownika, tzn. ‘bączek’. Później zresztą odnotowano też saboter w znaczeniu ‘grać w bączka’. Odnotowano go później także – zapewne już od znaczenia rzeczownika ‘chodak’ – w znaczeniu ‘stukać, hałaśliwie deptać (chodakami)’, a stąd ‘krzywdzić, źle traktować’. Zapewne stąd dalej wywodzi się znaczenie ‘robić coś szybko i źle’ (początek XIX w.) i ‘uszkodzić lub zniszczyć (maszynę, urządzenie), aby uniemożliwić funkcjonowanie przedsiębiorstwa’ (koniec XIX w.). W tym ostatnim znaczeniu słowo zostało zapożyczone do innych języków, w tym np. w 1907 r. do angielskiego, i zapewne niewiele później do polskiego. W XX wieku często stosowane było w znaczeniu militarnym, związanym np. z niszczeniem sprzętu należącego do wroga, por. np. „mały sabotaż” w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945.
Skąd jednak pochodzi samo francuskie çabot/sabot? Nie ma pewności. Zdaniem Blocha i Wartburga, autorów słownika etymologicznego języka francuskiego, było to skrzyżowanie starofrancuskich słów savate ‘stary but’ i bot ‘but’ (dziś botte; słowo zostało zapożyczone do staroczeskiego, a stąd do polskiego jako but). Samo savate jest prawdopodobnie powiązane z hiszpańskim zapato ‘but’ i włoskim ciabatta ‘pantofel, kapeć’ (stąd nazwa rodzaju pieczywa) – wszystkie one mogą wywodzić się z tatarskiego çabata ‘wysokie buty’, a wcześniej z osmańskiego çaput, çapıt ‘strzępy, zszyte tkaniny’, od çapmak ‘uderzać’; mogą też pochodzić z jakiegoś języka irańskiego i być związane z perskim čapat ‘tradycyjny skórzany but’. Z kolei starofrancuskie bot było zapożyczeniem z frankijskiego *butt, wywodzącego się z pragermańskiego *buttaz ‘odcięty’, a to z praindoeuropejskiego *bʰudnós, od rdzenia *bheu̯d- ‘uderzać, pchać’.
Alain Rey, autor innego słownika etymologicznego języka francuskiego, zwraca jednak uwagę, że powyższa wyjaśnienie nie tłumaczy wcześniejszego znaczenia – ‘bączek’. Przytacza również etymologię P. Guirauda, który sugeruje, że należy rozróżnić çabot i sabot. Forma çabot, w znaczeniu ‘bączek’, potem ‘chodak’, byłaby północna, normandyjsko-pikardyjska, i pochodziłaby od przymiotnika bot ‘tępy, fałszywy, podrabiany’ (związanego z hiszpańskim boto ‘tępy’) i rzeczownika bot ‘przedmiot źle ociosany; ropucha’. A forma sabot byłaby południowa, powiązana z czasownikiem saboter w jego pierwotnym znaczeniu ‘uderzać, potrząsać’, który zdaniem Guirauda pochodziłby z prowansalskiego saba ‘uderzać w korę, aby oddzielić ją od drzewa’, wywodzącego się z łacińskiego sapa ‘moszcz warzony’, z praindoeuropejskiego rdzenia *sap- ‘próbować, smakować’. Obie formy, północna i południowa, mogły zbliżyć się do siebie przez fakt, że obie metaforycznie nawiązywały do określania mianem ‘ropuchy’ przedmiotów o prymitywnej konstrukcji – w prowansalskim świadczyłoby o tym słowo sabatas ‘ropucha; gruby but’.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki