Kamil Kulawik

Szanowny Panie,

najstarsze wystąpienie słowa szkarłupnie, jakie znalazłem, pochodzi z wydanego w 1844 r. dzieła Historya obyczajów i zmyślności zwierząt… Julien-Josepha Vireya w przekładzie Antoniego Wagi (tom II, s. 10, 32, 89 – https://rcin.org.pl/Content/2280/PDF/WA488_2946_202702-2_Vrey-Zwierzeta_niekregowe.pdf), gdzie słowo to jest – tak jak i w publikacjach późniejszych – odpowiednikiem łac. echinodermata. Nazwa łacińska została utworzona w 1734 r. na podstawie dwóch słów greckich, ἐχῖνος, ekhĩnos ‘jeż, jeżowiec’ i δέρμα, dérma ‘skóra’, oznaczała zatem mniej więcej „jeżoskóre”. Utworzył ją Jakob Theodor Klein, który wyłonił echinodermata jako odrębną grupę organizmów (takson).

Tzw. słownik warszawski (tom VI, 1915, s. 634 – https://crispa.uw.edu.pl/object/files/8908/) podaje zarówno formę męską szkarłupień, jak i żeńską szkarłupnia; obie formy traktowane są tam jako wyrazy pochodne od szkarłupa ‘skorupa’. I rzeczywiście, zapewne właśnie takie jest ich pochodzenie. A szkarłupa to wariant wyrazu skorupa.

Polski wyraz skorupa wykazuje duże zróżnicowanie fonetyczne. Już od XV wieku poświadczony jest wariant skorłupa, a od wieku XVI – skarłupa. Później pojawia się szkarłup (najstarsze poświadczenie, jakie znalazłem, pochodzi z 1805 r., z dzieła O ziemiorodztwie gór dawniej Sarmacyi, a później Polski…, s. 25 –  https://www.google.pl/books/edition/O_ziemiorodztwie_g%C3%B3r_dawniey_Sarmacyi_a/IkJYAAAAcAAJ?hl=pl&gbpv=1&dq=szkar%C5%82up&pg=PA25) i szkarłupa (najstarsze poświadczenie, jakie znalazłem, pochodzi z wydanego w 1823 r. słownika niemiecko-polskiego Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, s. 460 – https://www.google.pl/books/edition/S%C5%82ownik_niemiecko_polski/QVJKAAAAcAAJ?hl=pl&gbpv=1&dq=szkar%C5%82upa&pg=PA460). W dialektach poświadczone są postaci szkorupka, skarupa i szkarupa.  

Podobne zróżnicowanie wykazują także odpowiedniki tego słowa w innych językach słowiańskich, np. staroczeskie skořupina, škořipina, škořepina, czeskie skořápka, skořepina, rosyjskie скорлупа́, skorłupá ‘skorupa, łupina’, cerkiewnosłowiańskie скралупа, skralupa ‘skorupa’. Wszystkie te wyrazy wyprowadza się bezpośrednio lub pośrednio z prasłowiańskiej formy *skorupa (która być może miała wariant *skoŕupa) i z jej prawdopodobnej wtórnej postaci *skorlupa, powstałej przez skojarzenie z prasłowiańskim czasownikiem *lupiti ‘usuwać, zdzierać zewnętrzną warstwę, łupinę, skórkę, skórę, korę’ (z którego wywodzi się polski czasownik łupić).

A zatem ł w polskim wyrazie szkarłupa ma rodowód jeszcze prasłowiański, związany z wpływem przodka czasownika łupić. Natomiast nagłosowy wariant szk- zamiast sk- – choć ma paralele we wspomnianych wyżej staroczeskich škořipina, škořepina – powstał zapewne później, gdyż taka wymiana dotyczyła w języku polskim także innych wyrazów, np. szkarpeta, szkarpa, regionalnie szkrobać.

Wynika z tego, że w czasie, w którym szukano polskiego odpowiednika dla łacińskiego echinodermata, w języku polskim istniały różne warianty słowa oznaczającego ‘skorupę’, w tym także szkarłupa – i to właśnie ten wariant posłużył za podstawę dla nazwy szkarłupnie. Z czasem w języku polskim pozostał tylko wariant skorupa, a wariant szkarłupa oddzielił się od niego jako osobny wyraz, używany już tylko we wtórnym znaczeniu ‘kawałki rozbitego przedmiotu glinianego, fajansowego, porcelanowego’ (tak jest jeszcze w słowniku Doroszewskiego z 1958-1969 r. – https://doroszewski.pwn.pl/haslo/szkar%C5%82upa/), po czym w zasadzie zanikł. Ale wyraz pochodny – szkarłupnie – przetrwał do dziś.

Można więc powiedzieć, że etymologicznie szkarłupnie to w zasadzie tyle, co skorupiaki, choć w systematyce biologicznej skorupiaki należą do zupełnie innego typu – stawonogów.

A skąd pochodzi prasłowiańska forma *skorupa? Prawdopodobnie od prasłowiańskiego *skora ‘skóra, kora, powłoka’ (z którego wywodzi się m.in. polskie skóra), choć jego budowa nie jest jasna: brakuje innych przykładów wyrazów prasłowiańskich, które miałyby przyrostek *-upa, lub takie przykłady są kontrowersyjne, istnienie takiego przyrostka jest więc niepewne.

Natomiast pochodzenie prasłowiańskiego *skora jest dość jasne: kontynuuje ono praindoeuropejską formę *(s)kor-eh₂, od rdzenia *(s)ker- ‘ciąć, odcinać’. A zatem pierwotne znaczenie to ‘to, co się odcina, oddziela, obłupuje’. Tę samą praindoeuropejską formę *(s)kor-eh₂ kontynuuje prasłowiańskie *kora ‘kora, skóra, skorupa, powłoka’ (z którego pochodzi m.in. polskie kora), o pierwotnym znaczeniu ‘to, co się odcina, oddziela, obłupuje (z drzew)’, co miało związek z szerokim zastosowaniem kory drzewnej u dawnych Słowian. To, że te dwie formy prasłowiańskie, *skora i *kora, wywodzą się z tej samej praindoeuropejskiej formy *(s)kor-eh₂, wiąże się z istnieniem w języku praindoeuropejskim tzw. s ruchomego, a zatem s, które znajdowało się w nagłosie wyrazu, a które w formach pochodnych czasem było kontynuowane (jak w *skora), a czasem nie (jak w *kora), co oznacza się przez nawias: *(s).

Od tego samego rdzenia praindoeuropejskiego *(s)ker- ‘ciąć, odcinać’ pochodzą także np. polskie krótki, -kroć (np. dwakroć, ilekroć), kurczyć, korcić, karcić, oskard (z przedrostkiem *ob-), trzewia (dawniej czrzewa, od psł. *červo, pierwotnie zapewne ‘coś odciętego’, potem ‘wnętrzności’), może także czart (od psł. *čьrtъ, pierwotnie ‘odcięty’ – rozwój znaczeniowy byłby tu podobny, jak w pol. kusy ‘diabeł’). Jak widać, większość z nich nie zawiera kontynuantów praindoeuropejskiego s ruchomego – zawiera je tylko oskard. W innych językach indoeuropejskich rdzeń ten kontynuują np. ang. short ‘krótki’, sharp ‘ostry’, skirt ‘spódnica’, score ‘wynik’ (wszystkie z kontynuantami s ruchomego), łac. carō ‘ciało’, curtus ‘krótki’, cēna ‘kolacja’ (wszystkie bez kontynuantów s ruchomego).

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki