Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

najstarsze poświadczenie przymiotnika sardoniczny, jakie znalazłem, pochodzi z tzw. słownika wileńskiego, wydanego w roku 1861. Znaczenie podano tam jako „najgrawający się, przygryzający”; przytoczono też zwrot uśmiech sardoniczny i przysłówek sardonicznie ‘z przekąsem, z naigrawaniem, szyderczo’. Później poświadczono także wyrażenia sardoniczny śmiech, sardoniczny humor, sardoniczny grymas.

Źródła zgodnie widzą źródło tych wyrażeń w łacińskim zwrocie sardonicus risus lub sardonius risus; ten zaś był tłumaczeniem greckiego zwrotu σαρδόνιος γέλως, sardónios gélōs ‘szyderczy, gorzki, ironiczny śmiech’. Przy czym zwrot grecki pierwotnie miał formę σαρδάνιος γέλως, sardánios gélōs. Samogłoska została zmieniona z a na o prawdopodobnie za sprawą skojarzenia z przymiotnikiem Σαρδόνιος, Sardónios ‘sardyński, związany z Sardynią’.

Dalsze pochodzenie tego zwrotu nie jest jasne. Pewne tradycje starożytne wiążą go z Sardynią. Pierwsza z nich dotyczy pewnej sardyńskiej rośliny, zwanej σάρδιον, sárdion (czego nie należy mylić z σάρδιον, sárdion w znaczeniu ‘kamień z Sardes, tzn. stolicy Lydii’), σαρδάνη, sardánē lub σαρδόνιον, sardónion. Sądzono, że zjedzenie tej rośliny wywołuje skurcze twarzy przypominające śmiech, prowadzące ostatecznie do śmierci.

Inna tradycja mówi, że starożytni Sardowie mieli zwyczaj rytualnego zabijania ludzi starych przez uderzenie pałką lub zrzucenie z klifu. Według jednej wersji podczas takiego rytuału zabijani wydawali z siebie głośny, sarkastyczny śmiech; według innej, śmiali się ci, którzy ich zabijali.

Jeżeli któraś z powyższych hipotez byłaby prawdziwa, wówczas ostatecznym źródłem greckiego przymiotnika sardánios jest nazwa Sardynii – po grecku Σαρδώ, Sardṓ. Nazwa ta pochodzi zapewne z przedrzymskiego językowego substratu (z języka, którym mówiono na tym obszarze przed przybyciem Rzymian), dla którego można rekonstruować ją jako *sard, *shard.

Jeszcze inna tradycja starożytna łączyła grecki przymiotnik sardánios z czasownikiem σέσηρα, sésēra ‘pokazać zęby, uśmiechnąć się; ziewać’, o niejasnej etymologii. Pierre Chantraine w Dictionnaire etymologique de la langue grecque (1968, s. 988) uznaje tę hipotezę za najmniej prawdopodobną.

Współcześnie wysunięto przynajmniej dwie inne hipotezy pochodzenia zwrotu sardánios gélōs. Pierwszą zaproponował Julius Zupitza (Beiträge zur Kunde der indogermanischen Sprachen 25/1899, s. 96), który łączył greckie sardánios z walijskim czasownikiem chwerthin, 1 os. sg. chwarddaf ‘śmiać się’. Ów czasownik wyprowadza się zwykle z praindoeuropejskiego rdzenia *su̯er- ‘rozbrzmiewać, dzwonić; mówić głośno, ogłaszać’; pochodzi od niego także m.in. polskie archaiczne swarzyć ‘zrzędzić’ i swarzyć się ‘kłócić się’.

Drugą propozycję wysunął Paul Kretschmer (Glotta 34/1955), według którego wyrażenie sardánios gélōs należy łączyć z Szardami – starożytnym ludem nieznanego pochodzenia, zaliczanym do tzw. Ludów Morza, wspominanym często w inskrypcjach egipskich. Kretschmer odniósł się do glosy u Hezychiusza σαρδανάφαλλος· γελωτοποίος, sardanáphallos: gelōtopoíos, w której drugie słowo oznacza ‘wywołujący śmiech’.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki