A. Kawka
Szanowna Pani,
piosenka Jacka Kaczmarskiego „Rejtan, czyli raport ambasadora” stanowi dość dokładny opis obrazu Jana Matejki, a jej podmiotem lirycznym jest tytułowy ambasador rosyjski w Polsce, czyli na obrazie Nikołaj Repnin (choć w czasie sejmu rozbiorowego ambasadorem rosyjskim był już Otto Magnus von Stackelberg). Ów ambasador używa wielu zwrotów ze swojego ojczystego języka rosyjskiego i z (wówczas bardzo modnego w wyższych sferach rosyjskich) języka francuskiego. Zwrot Wasze wieliczestwo należy do pierwszej grupy. Jest to spolszczony zapis rosyjskiego Ваше Величество – zapis zgodny z tradycją i z normą transkrypcji języka rosyjskiego na język polski.
Transkrypcje zasadniczo próbują możliwie wiernie oddać brzmienie jednego języka za pomocą ortografii drugiego języka; często jednak robią to w sposób przybliżony, będący czymś pośrednim pomiędzy oddaniem obcej wymowy a oddaniem obcego zapisu. Na przykład: rosyjskie o w transkrypcji polskiej oddaje się zawsze jako o, mimo że jeśli nie jest akcentowane, brzmi bliżej polskiego a; podobnie rosyjskie e w transkrypcji polskiej oddaje się zawsze jako je/ie/e, mimo że jeśli nie jest akcentowane, brzmi bliżej polskiego i. Dlatego gdyby chcieć odwzorować po polsku rosyjską wymowę Ваше Величество w sposób bardziej dokładny (choć niezgodny z polską tradycją), należałoby raczej napisać Wasze Wiliczistwa.
Rosyjskie величество oznacza dosłownie ‘majestat, wysokość, godność’; był to tytuł przysługujący carom rosyjskim od czasów panowania Iwana IV Groźnego. Okazanie braku szacunku wobec wieliczestwa cara – czyli jego majestatu – zostało wówczas uznane za szczególny rodzaj przestępstwa, za które groziła kara więzienia, aresztu lub do ośmiu lat katorgi. Ваше Величество, a w pełnej wersji Ваше Царское Величество, Wasze Carskoje Wieliczestwo, to formuła, którą zwracano się do cara – funkcjonowała więc podobnie, jak polskie zwroty Wasza Wysokość czy Wasza Królewska Mość. W obu wypadkach w funkcji formy grzecznościowej używano zaimka drugiej osoby liczby mnogiej (w tym wypadku zaimka dzierżawczego: Wasze/Wasza), co jest bliskie dzisiejszej rosyjskiej formie grzecznościowej (Вы, Wy w znaczeniu ‘Pan’), natomiast po polsku nie brzmi to już naturalnie, gdyż w XIX wieku w funkcji grzeczniościowej rozpowszechniła się forma Pan/Pani – natomiast zwroty Wasza Wysokość i Wasza Królewska Mość wywodzą się ze starszej, dworskiej formie grzecznościowej, opartej właśnie na drugiej osoby liczby mnogiej.
Samo rosyjskie величество to tzw. cerkiewizm, czyli słowo, które nie jest w rosyjskim rodzime, lecz zostało zapożyczone z języka cerkiewnosłowiańskiego, a mianowicie z величьство, veličьstvo. Język cerkiewnosłowiański wywodził się z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, czyli z dialektu południowosłowiańskiego, na który Cyryl i Metody przetłumaczyli w IX w. fragmenty Biblii. Jego późniejsza, zmodyfikowana wersja, mająca różne warianty lokalne (tzw. redakcje), to właśnie język cerkiewnosłowiański. Jedna z redakcji tych języka, ruska, miała – jako język liturgii prawosławnej, ale też język nauki i kultury – duży wpływ na kształtowanie się literackiego języka rosyjskiego, dlatego w tym ostatnim znalazło się wiele cerkiewizmów.
Cerkiewnosłowiańskie veličьstvo (i jego przodek, czyli staro-cerkiewno-słowiańskie veličьstvo) było pierwotnie stosowane w stosunku do Boga, aniołów, ewentualnie – w bardzo podniosłym sensie – wobec świętych, ale nigdy wobec ludzi świeckich. Wyraz ten bywał np. częścią zwrotu величьство Господне, veličьstvo Gospodne ‘majestat Pana’, na wzór łacińskiego zwrotu maiestas Dei. Dopiero w epoce Iwana Groźnego, gdy Moskwa zaczęła rozpowszechniać ideologię „Trzeciego Rzymu” i sięgać po wzorce bizantyjskie, przeniesiono ten termin z języka religijnego do języka polityczno-dworskiego. Wasze Carskoje Wieliczestwo z jednej strony nawiązywało więc do tytułów obecnych w Europie zachodniej, takich jak „His/Her Majesty”, z drugiej – użycie tego określenia uświęcało władcę, który miał odtąd uczestniczyć w Bożym majestacie i być Bożym pomazańcem.
Owo cerkiewnosłowiańskie (a właściwie jeszcze staro-cerkiewno-słowiańskie) veličĭstvo zostało utworzone od przymiotnika великъ, velikъ ‘wielki’, za pomocą przyrostka -ьство, -ьstvo, który służył do tworzenia rzeczowników abstrakcyjnych (podobnie jak polski przyrostek -stwo, np. męski à męstwo). Przymiotnik velikъ jest spokrewniony z polskim przymiotnikiem wielki, który zresztą po staropolsku był do niego jeszcze bardziej podobny, gdyż brzmiał wieliki (później nieakcentowane wewnętrzne i zostało usunięte).
Staro-cerkiewno-słowiańskie velikъ i polskie wielki wywodzą się z prasłowiańskiego (czyli z języka będącego przodkiem wszystkich języków słowiańskich) *velikъ ‘wielki’, to zaś zostało utworzone za pomocą przyrostka *-ikъ od prasłowiańskiego przymiotnika *velь ‘wielki’, z którego pochodzi m.in. polskie wiele. Wcześniejsze pochodzenie owego *velь nie jest pewne. Najbardziej popularna hipoteza łączy je z czasownikiem *velěti ‘rozkazywać’ – wówczas *velь znaczyłoby pierwotnie ‘taki, który rozkazuje, ma władzę’, a dopiero później ‘potężny, wielki’. Jeśli tak, to znaczy, że *velъ wywodzi się ostateznie z praindoeuropejskiego (czyli z języka będącego przodkiem wszystkim języków indoeuropejskich, w tym i słowiańskich) rdzenia *u̯elh1- ‘wybierać, chcieć’, a zatem jest spokrewniony m.in. z polskim wola, woleć, a także z angielskim will ‘chcieć; chęć’ i łacińskim volō ‘chcę’, voluntās ‘wola’. Inna hipoteza łączy *velь z praindoeuropejskim rdzeniem *u̯elH- ‘ściskać, gnieść, stłaczać’’ – wówczas byłoby ono spokrewnione m.in. z łacińskim vulgus ‘lud; masa, wielka liczba, kupa’.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki