Dzień dobry.
Chciałabym się dowiedzieć, jaka jest etymologia nazwy - Wydymacz. Nazwa dotyczy rezerwatu przyrody przyrody i stawu w województwie wielkopolskim.
I.K.
Szanowna Pani,
nazwa rezerwatu przyrody Wydymacz w Wielkopolsce pochodzi od nazwy stawu Wydymacz, który leży w obrębie rezerwatu. A skąd pochodzi nazwa stawu? Polski językoznawca i onomasta Kazimierz Rymut w publikacji Gewässernamen im Flußgebiet der oberen Weichsel von der Quelle bis zu Soła und Przemsza (Nazwy wodne dorzecza górnej Wisły od źródeł do Soły i Przemszy, Stuttgart 1993, s. 278) wyliczył kilkanaście małopolskich i śląskich stawów o nazwie Wydymacz. Stwierdził on, że nazwę tę należy prawdopodobnie rozumieć jako ‘staw, który służy jako kanał młyński’ i że ma ona związek z rzeczownikiem pospolitym wydymacz, który oznacza ‘obiekt, przyrząd do regulowania i kierowania wody’. Można zatem przypuszczać, że także wielkopolski staw Wydymacz ma podobne pochodzenie.
Rzeczownik pospolity wydymacz nie pojawia się w słownikach języka polskiego, występuje jednak gdzieniegdzie w publikacjach związanych z budownictwem wodnym (np. Ochrona Wartości Krajobrazu i Środowiska Kulturowego w studium do planu i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy, Warszawa 1998, s. 52; B. Krasnowolski, Gmina Michałowice – układy przestrzenne, architektura i sztuka do roku 1939, w: Nad Dłubnią. Monografia gminy Michałowice, t. III, Michałowice 2019, s. 180), gdzie oznacza ‘staw retencyjny’. Często w jego sąsiedztwie wymieniane jest także słowo nadymacz, które jest notowane w słownikach, poczynając od Słownika polszczyzny XVI wieku, gdzie wskazuje się, że jego znacznie to prawdopodobnie ‘urządzenie służące do pompowania wody’. Wyraz ten notuje także kilka późniejszych słowników, choć już w innych znaczeniach: ‘pyszałek’ (Słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku), ‘ten, co nadyma’, ‘jeden z mięśni twarzy’ (Słownik języka polskiego S. Lindego, t. II cz. I, 1807, s. 207, tzw. Słownik wileński, 1861, s. 710, tzw. Słownik warszawski, t. III, 1902, s. 60). Ale we wspomnianych publikacjach związanych z budownictwem wodnym słowo nadymacz jest do dziś używane w znaczeniu ‘staw młyński gromadzący wodę na okres suszy, wykorzystywany do hodowli ryb’.
Można więc przypuszczać, że podobnie jak nadymacz to etymologicznie obiekt, który nadyma wodę, tak wydymacz to obiekt, który wydyma wodę, to znaczy spiętrza ją i reguluje, tworząc staw retencyjny. We wspomnianym wyżej słowniku Lindego nie ma wprawdzie słowa wydymacz, ale w haśle wydąć (t. VI, s. 374) podano przykłady: Wodę wydymały wiatry (A. Zbylitowski, Droga do Szwecyjej..., 1597, D 3) i Woda wydęta wiatrami, wybija w górę, burzy się szturmami (J.J. Susza, Phoenix redivivus..., 1646, S 4b). Widać więc, że czasowniki wydąć i wydymać mogły być używane do mówienia o wodzie.
Czasowniki te utworzono przez dodanie przyrostka wy- do czasownika dąć ‘dmuchać, wiać’ i do pochodzącego od niego czasownika wielokrotnego dymać. Samo dąć pochodzi z prasłowiańskiego *dǫti, a to z praindoeuropejskiego rdzenia *dhemH- ‘wiać’, z którego pochodzą także litewskie dùmti ‘wiać’ i sanskryckie dhámati ‘wieje’.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki