Szanowni Państwo,
proszę o etymologię nazwy minerału "ametyst".
Pozdrawiam
Stratos Vasdekis
Szanowny Panie,
słowo ametyst pojawia się w polszczyźnie w drugiej połowie XVI w. jako nazwa kamienia półszlachetnego. Było to zapożyczenie z łacińskiego amethystus, co z kolei było zapożyczeniem z greckiego améthystos. Słowo greckie pierwotnie było przymiotnikiem o znaczeniu ‘niepijany, trzeźwy; wolny od pijaństwa (o dniu)’, od czego później utworzono rzeczownik – w kilku wersjach: męskiej lub żeńskiej améthystos i nijakiej améthyston – o znaczeniu ‘środek przeciw upiciu się’. Rzeczownik ten zaczął więc oznaczać różne rzeczy, którym przypisywano działania takie działania:
- pewien gatunek ziół,
- pewien gatunek winogron,
- pewien rodzaj kamienia.
To właśnie w tym ostatnim znaczeniu słowo zostało zapożyczone z greki do łaciny. Ów kamień noszony bywał przez starożytnych Greków jako amulet mający chronić noszącego go człowieka przed różnymi chorobami, a zwłaszcza przed pijaństwem.
Wróćmy do greckiego przymiotnika améthystos ‘niepijany’. Został on utworzony od przedrostka zaprzeczającego a- ‘nie’ oraz czasownika methýō ‘upić się, być pijanym (zwłaszcza winem)’, który z kolei pochodził od rzeczownika méthy ‘wino; miód pitny’. To właśnie od niego mamy też po polsku chemiczne określenia metyl i alkohol metylowy, a także pochodne określenia metan i metanol.
To greckie méthy wywodzi się od praindoeuropejskiego słowa *medhu ‘miód; miód pitny’. Praindoeuropejski miał zasadniczo dwa słowa na ‘miód’, *mélit i *médhu – część badaczy przypuszcza jednak, że tylko pierwsze z nich znaczyło rzeczywiście ‘miód’, natomiast drugie oznaczało raczej ‘napój alkoholowy (z miodu)’, i dopiero wtórnie w części podrodzin indoeuropejskich (zwłaszcza w tych centralnych: bałto-słowiańskiej i indyjskiej, a także w tocharskiej) przeniesiono znaczenie z produktu na składnik potrzebny do jego wytworzenia, to znaczy: na miód.
Od wspomnianego praindoeuropejskiego *mélit pochodzi m.in. łacińskie mel ‘miód’ (a z niego np. francuskie miel, hiszpańskie miel, włoskie miele, rumuńskie miere) i greckie méli ‘miód’ (a stąd też słowo mélissa ‘pszczoła’, które przyszło do nas jako nazwa rośliny i przyrządzanego z niej napoju).
Natomiast drugie praindoeuropejskie słowo, *médhu, ma kontynuanty w aż dziesięciu spośród dwunastu głównych podrodzin europejskich, co świadczy o tym, że jest to słowo bardzo archaiczne. Do tych kontynuantów należą – prócz greckiego méthy – także m.in. angielskie mead ‘miód pitny’, niemieckie Met ‘miód pitny’, walijskie medd ‘miód pitny’, sanskryckie mádhu ‘miód; miód pitny’, awestyjskie maδu ‘wino’, tocharskie B mīt ‘miód’, litewskie medùs ‘miód’, polskie miód. Jest nawet możliwe, że słowo tocharskie zostało zapożyczone do języka starochińskiego jako mit ‘miód’, co widać w dzisiejszym mandaryńskim mì i kantońskim mat.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki