Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo platyna pojawia się w polszczyźnie w XVIII w. Jan K. Kluk w drugim tomie dzieła Rzeczy kopalnych, osobliwie zdatniejszych, szukanie, poznanie i zażycie (1791 r.) pisze: „Platyna, albo białe złoto, jest dopiero w tym wieku od Hiszpanow w Ameryce naleziona, i do Europy przywieziona. Nazywają ją platina del pinto, albo ivan blanca” (s. 158). Ostatecznym źródłem tego słowa jest rzeczywiście język hiszpański, choć mogło ono dostać się do polszczyzny za pośrednictwem innych języków – może francuskiego platine lub niemieckiego Platin.

Platyna była znana w Ameryce prekolumbijskiej, natomiast pierwszym Europejczykiem, który o niej wspomina, był humanista włoski Giulio Cesare Scaligero (Jules César Scaliger), który w 1557 r. opisał odnajdywany między prowincją Darién (Panama) a Meksykiem nieznany metal, niedający się stopić ani za pomocą ognia, ani żadnych „hiszpańskich sztuczek”. Hiszpanie z początku uważali platynę za metal zanieczyszczony, niezbyt wiele wart. Często po prostu ją wyrzucano – istniał nawet oficjalny dekret zabraniający zanieczyszczania złota platyną.

W 1735 r. dwaj młodzi Hiszpanie, Antonio de Ulloa i Jorge Juan y Santacilla, podróżując przez Kolumbię i Peru, zaobserwowali miejscowych ludzi wydobywających platynę. Zawieźli później jej próbki do Hiszpanii, gdzie Antonio de Ulloa rozpoczął pierwsze badania tego metalu, których wyniki opublikował w 1748 r. Jest on więc dziś nazywany odkrywcą platyny (to dlatego wspomniany Jan K. Kluk pisał, że była ona „dopiero w tym wieku od Hiszpanów w Ameryce naleziona i do Europy przywieziona”). Co więcej, to właśnie Ulloa jako pierwszy użył w swoich pismach hiszpańskiego określenia platina ‘sreberko’, które było zdrobnieniem od plata ‘srebro’, i które podkreślało niezbyt wielkie znaczenie platyny w stosunku do srebra czy złota. W drugiej połowie XVIII w. zaczęto platynę badać dokładniej i odkrywać jej cenne właściwości (np. wyjątkowo wysoką temperaturę topnienia czy odporność na korozję) i stopniowo zaczęła ona nabierać w oczach Europejczyków większej wartości.

Hiszpańskie plata ‘srebro’ można odnaleźć np. w nazwie estuarium La Plata (hiszp. Río de la Plata ‘rzeka srebra’), będącego połączeniem ujścia rzek Urugwaj i Parana, nad którym leżą m.in. Buenos Aires, stolica Argentyny, i Montevideo, stolica Urugwaju. Zresztą nawet sama nazwa Argentyny oznaczała pierwotnie ‘srebrna’ (łac. argentina ‘srebrna’ od argentum ‘srebro’) i jest związana właśnie z pierwszymi wyprawami hiszpańskich i portugalskich konkwistadorów do La Platy.

Owo hiszpańskie plata ‘srebro’ wywodzi się z późnołacińskiego przymiotnika *plattus ‘płaski’, *platta ‘płaska’, ponieważ srebro często przetapiano na „płaskie” sztabki. Z tego samego późnołacińskiego *plattus pochodzi też m.in. starofrancuskie plat ‘płaski’, które zostało zapożyczone do średnio-nisko-niemieckiego plat, a stąd np. niemieckie wyrażenie Plattfuß ‘płaskostopie’, zapożyczone do polskiego jako platfus. Starofrancuskie plat zostało – w nieco późniejszej formie, plate – zapożyczone również do angielskiego jako plate ‘talerz’, a także dało początek francuskiemu złożeniu plate-forme, dosłownie ‘płaska forma’, zapożyczonemu do polskiego jako platforma.

Późnołaciński przymiotnik *plattus był zapożyczeniem z greckiego przymiotnika platýs ‘szeroki; płaski’. Od tego właśnie greckiego przymiotnika pochodziło np. imię „Platon” (gr. Plátōn) – był to właściwie przydomek, gdyż prawdziwe imię słynnego filozofa brzmiało „Arystokles” (gr. Aristoklḗs). Przydomek ‘szeroki’ został mu nadany przez nauczyciela gimnastyki lub przez któregoś z uczniów zapewne ze względu na atletyczną budowę ciała, szerokie czoło i plecy.

Od greckiego platýs ‘szeroki; płaski’ pochodziło też greckie wyrażenie plateĩa hodós ‘szeroka droga’, zapożyczone do łaciny w skrócie jako platea ‘plac, szeroka ulica’, a stąd np. starofrancuskie place ‘miejsce’, zapożyczone też do angielskiego jako place ‘miejsce’ i niemieckiego Platz ‘plac; miejce’, a z niemieckiego do polskiego jako plac.

Greckie platýs pochodzi od praindoeuropejskiego przymiotnika *pléth₂us, od rdzenia *pleth₂- ‘płaski’. Z tego samego rdzenia pochodzi m.in. angielskie flat ‘płaski’, a także polskie plecy.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki