Małgorzata

Szanowna Pani,

w Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych góra figuruje pod nazwą Błatnia, do czego podano dopełniacz Błatniej, a zatem z odmianą przymiotnikową. Co ciekawe, pojawia się tam także potok o nazwie Błatnia (gmina Jaworze, powiat bielski), w dopełniaczu Błatni, a zatem z odmianą rzeczownikową. Obie odmiany wyglądają więc następująco:

	Błatnia (góra)	Błatnia (potok)
mianownik	Błatnia	Błatnia
dopełniacz	Błatniej	Błatni
celownik	Błatniej	Błatni
biernik	Błatnią	Błatnię
narzędnik	Błatnią	Błatnią
miejscownik	Błatniej	Błatni
wołacz	Błatnia!	Błatnio!

Stanisław Rospond w Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Śląska (t. I, 1970, s. 61) w haśle Błatnia, odnoszącym się zarówno do góry, jak i do przysiółka Błatnia w gminie Jaworze, również podaje dopełniacz Błatniej (w wypadku przysiółka zgadza się to z nazwą osady Błatnia, dopełniacz Błatniej, obecnej w wykazie urzędowych nazw miejscowości i ich części z roku 2019). Rospond w obu wypadkach podaje tylko „cf. czes. bláto ‘błoto’”, sugerując, że nazwa polska powstała pod wpływem czeskim.

A zatem jeśli mówimy o górze, według współczesnej normy powinniśmy używać odmiany przymiotnikowej. A czy ta norma ma jakieś uzasadnienie w pochodzeniu tej nazwy?

We wspomnianym Państwowym Rejestrze Nazw Geograficznych przy nazwie góry Błatnia wymieniona jest także nazwa oboczna, Góra Błotna. W innych miejscach można się natknąć także na nazwę Błotny. Tutaj warto zacytować ciekawą wymianę z dań na ten temat, którą rozpoczął Lech Wiewióra w artykule Pod Błotnym w Jaworzu (Na szlaku 11/48, listopad 1988, s. 18):

„Tak na marginesie – jak długo jeszcze powtarzać będziemy błąd, jaki zrobili kartografowie sztabowi c.k. armii zwąc Błotny „Błatnią”? Ta nowa nazwa pasuje do nazewnictwa wołoskiego czy góralskiego, jak np. świni-dzwonek (w gwarze beskidzkiej coś zupełnie nie pasującego do siebie)”.

W odpowiedzi Karol Jaworski (Na szlaku 45, nie znam daty, ale nie wcześniej niż 1993) napisał:

„Artykuł „Pod Błatnim w Jaworzu” autor Lech Wiewióra ma dużo nieścisłości. Jest u nas takie powiedzenie ludowe: „Słyszał dzwonić, ale nie wie, w którym kościele”. Jak można tak przekręcać nazwę naszej góry Błatni. Obecnie jest wiele autorów przewodników, albo turystów, co chcą coś wymyśleć atrakcyjnego. Takie sprawy należy dociekać w dokumentach i miejscowych ludzi. Proszę nie wmawiać sobie, że to Czesi i Austriacy zmienili nazwę tej góry. Dlaczego autor nie podaje, kiedy to ci kartografowie austriaccy pomylili się. Oni nazwali i zapisali jak potrafili wysłowić w swojej mowie ten wyraz – Błatnia. Nazwę góry Błatni nie przekręcili mieszkańcy Jaworza, czy Brennej albo górale tam zamieszkali, tylko obecnie obcy ludzie. Stary góral spod Baraniej Góry opowiadał pisarce Kornelii Dobkiewiczowej legendę o Błatni, którą zapisała i mamy ją w bibliotece. Ta góra zawsze nazywała się po polsku Błatnia. Tak ją nazywali okoliczni mieszkańcy, jeszcze przed sporządzeniem pomiarów geodezyjnych w r. 1836 /były to pierwsze pomiary/. Z tego czasu na mapie katastralnej jakiś Czech zapisał – Blatna, a inny później pisał Błotny, ponieważ nie potrafili wypowiedzieć polskiej nazwy. Urzędnicy austriaccy pisali po swojemu Blatnia, ponieważ Niemcy nie potrafili wypowiedzieć „ł”. Niektórzy Czesi pisali zamiast Jaworze – Jaworz. Zaś Niemcy zamiast pisać Stare Bielskie zapisali Stare Bilsko, ponieważ nasze „ie” oni czytają /długie/ „i”. Na starej mapie niemieckiej /pruskiej/ jest napisane Blatnia. Mapa austriacka z r. 1763 podaje nazwę „Platna Berg”. Niemiecka organizacja turystyczna „Beskidenverein”, która zapoczątkowała w Beskidach turystykę masową za czasów zaboru austriackiego, zawsze używała nazwy tej góry Blatnia. Smutna sprawa, że nasi rodacy przyczyniają się sami nieświadomie do renegackiego nazewnictwa naszej Ziemi Ojczystej. (…) Również i Maria Dąbrowska już w r. 1927 mile wspominała wędrówkę na Błatnią”.

Po pierwsze, można zauważyć, że Jaworski przyjmuje jednak odmianę rzeczownikową („góry Błatni”), co może świadczyć o tym, że jednak obie odmiany się tu trochę mieszały (i pewnie mieszają się nadal). Po drugie – czy ma rację, że nazwa Błatnia jest starsza niż Błotna?

Fakt, że obecność w tej nazwie a wskazuje – tak jak sugerował Rospond – na wpływ czeski. Wynika to z zachowania samogłoski w sąsiedztwie l pomiędzy spółgłoskami w językach polskim i czeskim. W języku prasłowiańskim, a więc tym, z którego pochodzą wszystkie języki słowiańskie, istniały połączenia typu *TărT, *TălT (w bardziej tradycyjnej literaturze: *TorT, *TolT), gdzie gwiazdka (*) oznacza formę rekonstruowaną (niepoświadczoną bezpośrednio w tekstach, ale odtwarzaną na podstawie porównywania form poświadczonych), T oznacza dowolną spółgłoskę, a ă – krótką samogłoskę a (w języku prasłowiańskim istniał bowiem – tak jak w staropolskim i tak jak w dzisiejszym czeskim – podział samogłosek na krótkie i długie). W języku polskim ta samogłoska i r/l zamieniły się miejscami, co dało najpierw *TrăT, *TlăT, a później krótkie ă przeszło w o (a tymczasem l przed a/o przeszło w ł), co dało ostatecznie TroT, TłoT. Natomiast w języku czeskim krótkie ă także zamieniło się miejscami z r, ale przy tym uległo wzdłużeniu do ā, co dało najpierw *TrāT, a później – w zależności od miejsca akcentu i typu intonacji – długie ā albo zachowało swoją długość, co zapisuje się dziś znakiem á, a zatem mamy ostatecznie TráT, TláT, albo tę długość straciło, co zapisuje się dziś samym a bez znaków diakrytycznych, a zatem mamy ostatecznie TraT, TlaT. Kilka przykładów:

prasłowiański	polski	czeski
*mărk-	mrok	mrak
*părch-	proch	prach
*gărch-	groch	hrách
*u̯ărnā	wrona	vrána
*găls-	głos	hlas
*băltă	błoto	bláto

Podobne różne widać także w pochodnych od tych rzeczowników przymiotnikach, np. polskie błotny, błotna, błotne i czeskie blatný, blatná, blatné (choć tutaj á w rdzeniu wyrazu zostało wtórnie skrócone do a, ponieważ znajdowało się w sylabie zamkniętej, czyli zakończonej na spółgłoskę).

Jeżeli więc zakładamy, że nazwa Błatnia jest związana z wyrazem błoto (a jest to jedyna etymologia tej nazwy, jaką znalazłem), to musimy założyć, że wpływ na jej brzmienie miał język czeski (lub ewentualnie słowacki, gdzie grupy TărT, TălT rozwinęły się podobnie jak w czeskim).

Beskid Śląski. Przewodnik Mirosława Barańskiego z roku 2007 na s. 18 i 165 podaje informacje, że nazwa góry pojawia się w 1571 r. w dokumentach niemieckich jako Berg Blatin, a później w pismach czeskich jako Blatny lub Blatna, natomiast po I wojnie światowej podawano nazwę Błatnia, gwarowo Błatnio – i dopiero pod koniec XX wieku w przewodnikach turystycznych zaczęto podawać nazwę Błotny.

Możliwe więc, że nazwa Błotny/Błotna pojawiła się dopiero pod koniec XX wieku, może pod wpływem chęci spolszczenia brzmiącej nieco obco nazwy Błatnia. Choć nie można wykluczyć, że taka nazwa istniała w obiegu ustnym już wcześniej, może nawet od dawna, funkcjonując równolegle obok nazwy czeskiej, tyle że prawie nie pojawiała się w źródłach pisanych – choć na taką tezę mamy mało dowodów (wyjątkiem jest zapis przez o w dokumencie czeskim, wspomnianym przez Karola Jaworskiego, którą on interpretuje jako zniekształcenie nazwy obcej).

Trudniejsze pytanie brzmi, skąd w tej nazwie końcówka -nia. Nie jest to na pewno końcówka typowo czeska; czeskie nazwy miejscowości mają zakończenia z twardym n, zarówno te przymiotnikowe (najczęstsze), czyli -ný, -ná, -né (z samogłoską długą), jak i te rzeczownikowe (głównie rodzaju nijakiego) na -no (z samogłoską krótką). Mamy więc np. Blatná (nazwa miasta w kraju południowoczeskim) i Blatno (nazwa gminy w powiecie Chomutov). Co więcej – jeśli wierzyć przewodnikowi Barańskiego i artykułowi Jaworskiego – w dawnych zapisach czeskich mamy formy twarde: Blatny, Blatna – które zapewne były nazwami przymiotnikowymi, wymawianymi z końcówą samogłoską długą, co jednak niekoniecznie bywało oddawane w dawnej ortografii – dziś zostałyby więc zapewne zapisane z samogłoską długą: Blatný, Blatná. Twarda jest również końcówka formy zapisanej na wspomnianej przez Jaworskiego mapie austriackiej z 1763 r. – Blatna. Ale już na mapie pruskiej i na mapach z Beskidenverein (koniec XIX wieku) jest miękko: Platnia, Blatnia.

Może więc nazwa do około XVIII wieku funkcjonowała jako nazwa przymiotnikowa, z zakończeniem twardym, Błatna, a w wieku XIX z jakichś powodów zakończenie zostało zmiękczone do Błatnia i taka wersja została rozpowszechniona. Dlaczego? Trudno powiedzieć, zapewne pod wpływem jakichś innych podobnych nazw polskich zakończonych na -nia. Tym bardziej że istnieją dziś dwie nazwy miejscowe Błotnia (wieś Błotnia w województwie gdańskim, gmina Trąbki Wielkie i przysiółek Błotnia w województwie lubuskim, w gminie Pszczew). Ewentualnie można by się zastanawiać nad wpływem dialektów słowackich (do których z góry Błatniej jest nieco dalej niż do czeskich, ale jednak nie aż tak bardzo daleko), gdyż tam nazwy na miękkie -ňa są bardzo rozpowszechnione – wtedy jednak trzeba by przyjąć, że nazwa uległa wpływom obcym dwa razy: najpierw czeskiemu (w XVI wieku lub wcześniej), później słowackiemu.

Jakiekolwiek były przyczyny zmiany zakończenia na zmiękczone, mogło ono wprowadzić pewne zamieszanie w odmianie. Z jednej strony, nazwa była dotychczas przymiotnikowa, z drugiej – polskie nazwy na -nia bywają często rzeczownikowe. Może stąd istniejące do dziś wahanie w odmianie, rozstrzygane jednak normatywnie na rzecz odmiany przymiotnikowej (zapewne w jakimś sensie bliższej odmianie pierwotnej).

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki