B.K.
Szanowny Panie,
to, w jakim stopniu wyraz jest rozpowszechniony w polszczyźnie, można ocenić, wyszukując go w korpusach językowych.
Zacznijmy od Narodowego Korpusu Języka Polskiego (NKJP), zbierającego materiały do roku 2011 (https://pelcra-nkjp.clarin-pl.eu/). Jeśli zaznaczymy wyszukiwanie w całej bazie i do wyszukiwanej frazy dodamy dwie gwiazdki, aby odnaleźć wszystkie jej formy gramatyczne (np. „ekwilibrysta**”), otrzymamy następujące wyniki:
- ekwilibrium – 12
- equilibrium – 6
- ekwilibrysta – 52
- ekwilibrystyczny – 410
- ekwilibrystka – 900
Przy czym w wypadku ekwilibrium i equilibrium odliczyłem te, w których była to nazwa własna (np. tytuł filmu „Equilibrium”) lub które były cytatami angielskimi.
Zerknijmy teraz do Korpusu Współczesnego Języka Polskiego (KWJP), zbierającego materiały z lat 2011-2020 (https://kwjp.ipipan.waw.pl/query_corpus/21/). Tutaj wystarczy wpisać szukany wyraz (np. „ekwilibrysta”), a jeśli będzie on w słowniku, wyszukiwarka pokaże wszystkie jej formy. Wyniki:
- ekwilibrium – 0
- equilibrium – 1
- ekwilibrysta – 7
- ekwilibrystyczny – 25
- ekwilibrystyka – 68
Spójrzmy jeszcze do korpusu Monco, zbierającego materiały z sieci od około roku 2013 (https://monco-pl.clarin-pl.eu/). Tutaj zasada jest podobna, jak w NKJP: jeśli chcemy otrzymać cytaty ze wszystkimi formami gramatycznymi, musimy po wyszukiwanym wyrazie wpisać dwie gwiazdki. Wyniki:
- ekwilibrium – 12
- equilibrium – 28
- ekwilibrysta – 115
- ekwilibrystyczny – 1456
- ekwilibrystyka – 1418
Podobnie jak przy NKJP, także i tutaj w wypadku ekwilibrium i equilibrium odliczyłem te cytaty, w których była to nazwa własna lub które były cytatami angielskimi. Przy wszystkich odliczyłem też duplikaty.
Na podstawie wyszukiwania we wszystkich tych trzech korpusach widać więc, że ekwilibrium i equilibrium używane są o wiele rzadziej niż ekwilibrysta, ekwilibrystyczny i ekwilibrystyka. I to jest najprostsza odpowiedź na Pana pytanie, dlaczego ekwilibrium (lub equilibrium) nie jest obecne w słownikach.
A skąd wynika ta rzadkość użycia? Pewności nie ma, ale można tu pomyśleć o kilku czynnikach.
Po pierwsze – jak słusznie Pan zauważył – jest to wyraz dość młody. Możemy porównać najstarsze odnotowane w NKJP użycia tych pięciu form:
- ekwilibrium – 1994 r.
- equilibrium – 1993 r.
- ekwilibrysta – 1983 r.
- ekwilibrystyczny – 1964 r.
- ekwilibrystyka – 1906 r.
W wypadku trzech ostatnich wyrazów można w innych źródłach znaleźć informacje o ich jeszcze wcześniejszych poświadczeniach (za WSJP https://wsjp.pl/): ekwilibrysta – 1764 r., ekwilibrystyczny – 1855 r., ekwilibrystyka – 1896 r. Tak czy inaczej – są to trzy wyrazy od dawna używane w polszczyźnie, dobrze w niej oswojone, natomiast ekwilibrium/equilibrium to wyraz stosunkowo nowy, który jeszcze nie zrobił aż takiej kariery.
Po drugie, ekwilibrysta, ekwilibrystyczny i ekwilibrystyka mają zarówno znaczenia dosłowne, związane z pewną konkretną dyscypliną sztuki cyrkowej, jak i znaczenia metaforyczne – natomiast ekwilibrium ma w zasadzie wyłącznie znaczenie metaforyczne, a zatem kontekstów użycia jest mniej niż w wypadku tamtych trzech.
Po trzecie, ekwilibrium we wszystkich przypadkach gramatycznych liczby pojedynczej ma tę samą formę (a potencjalna forma liczby mnogiej, *ekwilibria, nie jest raczej używana), i być może przez to w większym stopniu odczuwamy go jako wyraz obcy. Inaczej z ekwilibrysta, ekwilibrysty, ekwilibryście…, czy ekwilibrystyczny, ekwilibrystycznego, ekwilibrystycznemu…, gdzie fakt, że końcówki w formach odmiany są różne, ułatwia przyswojenie tego wyrazu. A przymiotnik ekwilibrystyczny ma też rodzimy przyrostek -ny, wymuszający wymianę k na cz, co także może sprawiać, że wyraz brzmi bardziej swojsko.
Fakt, że ekwilibrium jest wciąż odczuwane jako wyraz raczej obcy niż polski, może się przejawiać w tym, że w korpusie Monco częściej bywa on zapisywany w sposób niespolszczony, to znaczy: equilibrium (a może to też wynikać z faktu, że dziś często stykamy się z tym słowem poprzez język angielski, który zachowuje pisownię łacińską).A także i w tym, że często bywa zapisywany kursywą (np. dwukrotnie w tym artykule na Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Funkcjonalizm_%28antropologia%29). Ma więc Pan rację, że często jest to raczej użycie wyrazu łacińskiego (albo – w odczuciu użytkowników dzisiejszego języka polskiego – może nawet bardziej wyrazu angielskiego?) niż użycie wyrazu polskiego.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki