Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

słowo protokół pojawia się w języku polskim od XVI wieku i zapisywane jest początkowo jako protokoł lub protokuł. Zostało zapożyczone z francuskiego protocole, które było zapożyczeniem ze średniowiecznego łacińskiego protocollum, a to z kolei z greckiego bizantyjskiego prōtókollon.

Większość źródeł przyjmuje, że greckie prōtókollon znaczyło dosłownie „pierwo-wklejka”, ‘to, co zostało przyklejone jako pierwsze’, ‘to, co zostało przyklejone na początku’. Jest to związane z budową papirusów: składały się one z arkuszy, których brzegi sklejano ze sobą, tworząc długi rulon. Jeden taki arkusz nazywano po grecku kóllēma, dosłownie ‘coś sklejonego’, od kólla ‘klej’. A prōtókollon oznaczał pierwsze kóllēma, czyli arkusz wklejony na początku zwoju, który owijał cały papirus i był opatrzony pieczęcią potwierdzającą jego autentyczność oraz datę sporządzenia papirusu; mógł także zawierać spis treści i erratę. Istniało także przeciwieństwo protokołu – eschatokół (od greckiego eschatókollon ‘to, co zostało wklejone na końcu; zakończenie dokumentu’).

Z tą tradycyjną etymologią nie zgadza się Andrzej Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego, II, s. 792–793), uważając, że pierwotnymi formami greckimi były prō̃ton kō̃lon ‘pierwszy człon’ i éschaton kō̃lon ‘ostatni człon’, a zatem chodzi tutaj nie o kólla ‘klej’, lecz kō̃lon, słowo oznaczające pierwotnie jedną z pary kończyn ciała, a później m.in. jedną z dwu części wersu poetyckiego. Zdaniem Bańkowskiego pisownia przez podwójne l jest późniejsza. Pisownię tę (w wersji łacińskiej - protocollum) odnajdujemy jednak już w Novellae Justyniana (44, 2) z VI w.

Wróćmy zatem do etymologii tradycyjnej, zgodnie z którą słowo prōtókollon zostało utworzone od greckich słów prōto- ‘pierwszy’ i kólla ‘klej’.

Pochodzenie greckiego kólla ‘klej’ nie jest jasne. Część źródeł, np. Hjalmar Frisk (Grieschisches Etymologisches Wörterbuch, 1960, s. 898-899) i Pierre Chantraine (Dictionnaire etymologique de la langue grecque, 1968, s. 555) łączy je ze słowami słowiańskimi, np. pol. klej. To pozwalałoby na rekonstrukcję praindoeuropejskiego rdzenia *kol-/*kl̥-, gdzie forma grecka pochodziłaby od wariantu *kol- (tzw. stopień pełny o), a forma słowiańska od wariantu *kl̥- (tzw. stopień zanikowy). W takim razie należałoby rekonstruować formę prasłowiańską jako *kъlějь/*kъlьjь – inni jednak (Rick Derksen, Etymological Dictionary of Slavic Inherited Lexicon, 2008, s. 224, Robert Beekes, Etymological Dictionary of Greek, 2009, s. 736) uważają, że nie ma na gruncie słowiańskim podstaw do takiej rekonstrukcji, i przyjmują formy psł. *klějь/*klьjь. Frisk i Chantraine łączą także greckie kólla z pewnymi słowami germańskimi: średnioniderlandzkim i średnio-nisko-niemieckim helen ‘kleić’, jednak Beekes sądzi, że słowa te są ograniczone do małego obszaru i to powiązanie jest wątpliwe.

Natomiast grecki przedrostek prōto- ‘pierwszy’ pochodzi od liczebnika prō̃tos ‘pierwszy’, który kontynuuje praindoeuropejski rdzeń *pr̥H- ‘pierwszy’ (pochodzący najpewniej od praindoeuropejskiego *per- ‘przed’). W większości języków indoeuropejskich odnajdujemy formy kontynuujące ten rdzeń wraz z przyrostkiem *-u̯ó- (*pr̥H-u̯ó-s), np. staropolski pierwy i polski pierwszy, sanskrycki pū́rvaḥ, albański parë, tocharski A pärwat, staroangielski forwost. Natomiast greckie prō̃tos zapewne kontynuuje ten sam rdzeń, ale z przyrostkiem *-to- (*pr̥H-to-s).

Wracając do średniowiecznego łacińskiego protocollum i francuskiego protocole – ich znaczenie rozwinęło się od ‘arkusz wklejony na początku tekstu’ najpierw do ‘szkic dokumentu’ i ‘oryginał dokumentu’, później do ‘oficjalny zapis dotyczący transakcji’, ‘dokument dyplomatyczny’. Na skutek metonimii powstało także znaczenie ‘spis dokumentów dokonywany przez notariusza’, z którego później rozwinęło się znaczenie ‘zbiór formuł używanych w dokumentach’, ‘zbiór formuł dyplomatycznych’. Później (we francuskim od 1701 r.) pojawia się także znaczenie ‘pisemne sprawozdanie z obrad’.

W języku polskim słowo protokoł/protokuł ma w XVI w. znaczenia zbliżone do XVI-wiecznych znaczeń francuskich: ‘sprawozdanie urzędowe spisane przez notariusza publicznego, wpisane w księgi urzędowe’, ‘spis czegoś, streszczenie, plan’, a także: ‘kodycyl (dodatek) do testamentu’. Słownik Lindego (1807 r.) odnotowuje także znaczenie ‘księga transakcji i prawnych wyroków sądowych’. Natomiast w tzw. Słowniku wileńskim (1861 r.) pojawia się także nowe znaczenie: ‘spis narad kongresu, konferencji itp.’. Można przypuszczać, że tego ostatniego znaczenia – obecnego w języku francuskim dopiero od XVIII w. – słowo polskie nabrało dopiero w XVIII lub XIX w., zapewne ulegając wpływowi języka francuskiego po raz wtóry.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki