Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

polskie słowo romb jest zapożyczeniem z francuskiego rhombe. Język francuski odziedziczył to słowo z łacińskiego rhombus, co było zapożyczeniem z greckiego rhómbos, którego podstawowe znaczenie to ‘coś kolistego lub wirującego’. Stąd w grece jego dalsze znaczenia:

• ‘czurynga, bączek’ – przedmiot składający się z wirującego kawałka drewna umieszczonego na końcu sznurka, wydający charakterystyczny, huczący dźwięk – ów przedmiot był wykorzystywany w greckich misteriach;
• ‘kółko magiczne’ – przedmiot wykonany z dwóch skręconych sznurków, używany jako amulet miłosny;
• ‘tamburyn, bębenek’ – przedmioty wykorzystywane w kulcie Rei i Dionizosa;
• ‘penis’.

Euklides i Archimedes użyli słowa rhómbos w znaczeniu geometrycznym: figury o czterech bokach równej długości, w której tylko przeciwległe kąty są równe. Skąd wzięło się to znaczenie? Było to zapewne związane ze stosowanym przez Euklidesa i Archimedesa zwrotem rhómbos stereós ‘silny romb, przestrzenny romb’, co oznaczało dwustożek – bryłę składającą się z dwóch stożków o wspólnej podstawie, powstałej przez obrót rombu wokół jednej z jego osi symetrii. A zatem rhómbos kojarzył się pierwotnie z czymś, co się kręci, wiruje – dając dwustożek.

Grecki rzeczownik rhómbos był spokrewniony z czasownikami rhémbō ‘kręcić się w koło, błąkać się’ i rhémbomai ‘wędrować, błąkać się, błądzić’. Ich dalsze pochodzenie nie jest pewne. Ferdinand de Saussure (Memoires de la Societé Linguistique de Paris, 1894, 8, s. 443 A) zasugerował, że pokrewną formą mogłoby być litewskie reñgtis ‘pochylać się’, które jednak inni (V. Orel, A Handbook of Germanic Etymology, 2003, s. 472, R. Derksen, Etymological Dictionary of the Baltic Inherited Lexicon, 2015, s. 375; G. Kroonen, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, 2013, s. 596) łączą z germańskimi czasownikami znaczącymi ‘ukręcić, wyżąć’ – ang. wring, niem. wringen, rekonstruując *u̯reng^(u̯)h-, od którego wywodzenie greckiego rhembō byłoby problematyczne pod względem fonetycznym ze względu na przejście *g^(u̯)h w b.

Per Persson (Beiträge zur idg. Wortforschung, 1912, 1, s. 498) jako potencjalną formę pokrewną greckiemu rhémbomai wskazał średnio-nisko-niemieckie wrimpen ‘ściągnąć, zmarszczyć’. Pozwalałoby to na zrekonstruowanie praindoeuropejskiej formy *u̯remb-, która byłaby wariantem z infiksem nosowym (*m) od rdzenia *u̯erb- ‘krięcić, obracać’, z którego pochodzą m.in. angielskie warp i niemieckie werfen ‘rzucać’. Ów rdzeń uważa się natomiast za rozszerzenie rdzenia *u̯er- ‘kręcić, obracać’. Rekonstrukcja *u̯remb- jest jednak problematyczna m.in. ze względu na różnicę znaczenia między formą grecką a formą germańską.

Z kolei Robert S.P. Beekes (Etymological Dictionary of Greek, 2010, s. 1280) twierdzi, że m.in. obecność w grece obok rhómbos także wariantu rhýmbos wskazuje na fakt, że słowo to nie zostało przez grekę odziedziczone z języka praindoeuropejskiego, lecz że należy je uznać za „przedgreckie”, tzn. pochodzące z języka nieindoeuropejskiego używanego na terenie dzisiejszej Grecji przed przybyciem ludów indoeuropejskich.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki