Stratos Vasdekis

Szanowny Panie,

najstarsze źródło, w którym znalazłem polski czasownik kalkulować, to Krótki respons na praktykę wydaną na świat o sądnym dniu... Sebastiana Fabiana Stryjewicza, wydany w roku 1653, gdzie pojawia się sformułowanie:

„...tám obaczy, jeżeli dobrze czásy kálkulował”.

Z kolei w wydanym między rokiem 1690 a rokiem 1696 Pamiętniku z czasów Jana Sobieskiego Kazimierza Sarneckiego, czasownik użyty jest w formie zwrotnej:

„Tenże chciał, żeby laudum na przeszłe podatki uchwalone czytane było i żeby jmp. Szymanowski wojski warszawski, który ten podatek miał w ręku, kalkulował się z niego”.

Kalkulować oznaczało więc wówczas ‘rachować, obliczać’ (i znaczy to do dzisiaj), a kalkulować się – ‘rozliczać się’. Czasownik ten uznaje się za zapożyczenie z francuskiego calculer ‘rachować, obliczać’. Już wcześniej natomiast w polszczyźnie pojawił się rzeczownik kalkulacyja ‘rachunek’, odnotowany w roku 1565. On z kolei uznawany jest za zapożyczenie bezpośrednio z łacińskiego calculātiō ‘obliczenie, rachowanie’.

Łaciński rzeczownik calculātiō utworzony został od łacińskiego czasownika calculō, calculāre ‘rachować, obliczać’  – zapożyczonego do francuskiego jako wspomniany wyżej czasownik calculer. Czasownik łaciński wyprowadza się zwykle od łacińskiego rzeczownika calculus ‘kamyk używany do liczenia’, który był zapewne zdrobnieniem od calx (dopełniacz calcis) ‘wapień’. Słowo to zostało zapożyczone m.in. do angielskiego jako chalk ‘kreda’. I to na podstawie tego słowa Humphry Davy, brytyjski chemik i fizyk, w 1808 r. ukuł termin nowołaciński calcium ‘wapno’.

To zaś łacińskie calx było prawdopodobnie związane z greckim χάλιξ, khálix (dopełniacz χάλικος, khálikos) ‘kamyk’, które samo było najprawdopodobniej zapożyczeniem; może więc słowo łacińskie zostało zapożyczone z greki, a może oba słowa zostały zapożyczone z jakiegoś trzeciego języka. W tym pierwszym wypadku greka mogła przejąć to słowo z jakiegoś języka bliskowschodniego, por. sumeryjskie kalga ‘wapień’ i babilońskie kalakku, albo też – z tzw. języka przedgreckiego, czyli z nieindoeuropejskiego języka używanego na obszarze dzisiejszej Grecji przed przybyciem ludów indoeuropejskich. W drugim wypadku zarówno greka, jak i łacina mogły zapożyczyć to słowo niezależnie z jakiegoś nieznanego języka używanego na obszarze śródziemnomorskim.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki