Michał Matyszek

Szanowny Panie,

rzeczywiście, to słowo bywa zapisywane przez rz i przez ż. W takich wypadkach warto sprawdzić, który zapis pojawił się w polszczyźnie wcześniej.

Słowa tego nie notuje Słownik staropolski (https://pjs.ijp.pan.pl/sstp.html - zawierający materiał do końca XV w.), notuje je natomiast Słownik polszczyzny XVI wieku (http://spxvi.edu.pl/indeks/haslo/74056), podając obierz w znaczeniu ‘pułapka, sidło’ i ‘szata, strój, okrycie’, przy czym w znaczeniu pierwszym przytoczony jest właśnie cytat z Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego, wydanego po raz pierwszy w roku 1579. Wygląda więc na to, że słowo zostało w polszczyźnie odnotowane po raz pierwszy właśnie wtedy. Jak widać, zostało tutaj zapisane przez rż. Taka sama pisownia pojawia się w udostępnionych w bibliotece cyfrowej Polona skanach wydań z roku 1583 (https://polona.pl/item-view/51a49777-f731-4ab3-aaab-ec0c50f28c31?page=73) i 1587 (https://polona.pl/item-view/fbe2f698-2d9e-4ef6-81c0-ed16eb76d049?page=105). Natomiast w drugim podanym cytacie słowo zostało zapisane przez rz.

Idźmy dalej: Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku podaje trzy warianty fonetyczne: obierz, obierza, obierża (https://sxvii.pl/index.php?strona=haslo&id_hasla=48768). Jeśli zaś w Korpusie Barokowym KorBa (https://korba.edu.pl/query_corpus/) wyszukamy wszystkie formy słowa obierz (wpisując zapytanie „[base="obierz"]), otrzymamy 12 cytatów, jeśli wyszukamy obierza – 32, jeśli obierża – 3.

Skąd te warianty rz i rż? Trzeba powiedzieć o tym, jak zmieniała się wymowa tej głoski w historii polszczyzny. We wczesnej staropolszczyźnie, gdy po r stała samogłoska przednia, taka jak e lub i, było ono wymawiane ze zmiękczeniem, co można zapisać jako ŕ lub r^j, a zatem mniej więcej jak w dzisiejszym rosyjskim река, [rʲɪˈka] ‘rzeka’. Mniej więcej od XIV wieku wymowa się zmieniła: głosce r zaczęła towarzyszyć dodatkowa artykulacja, podobna do zredukowanego ż, co zwykle zapisuje się jako r^ž, podobnie do rż, a zatem mniej więcej jak w dzisiejszym czeskim řěka. Warto zauważyć, że czeskie ř różni się w wymowie od czeskiego ž. Gdy dzisiaj Polacy słabo znający czeski próbują wymawiać te dwie czeskie litery tak samo, Czesi mają wrażenie, że ci seplenią...

Dopiero w XVIII wieku w języku polskim zaczęto rz wymawiać tak samo, jak ż. To dlatego dzisiaj dzieci w szkole muszą się uczyć, kiedy pisać ż (gdy wymienia się na g), a kiedy pisać rz (gdy wymienia się na r), i to dlatego czasem robimy błędy. W XVI w. nie robiono tu błędów, bo te litery po prostu wymawiano inaczej, więc nikomu się one nie myliły. Co więcej, poeci (np. Kochanowski) nie rymowali ze sobą słów zawierających rz i ż. Zbyt duża była różnica w ich brzmieniu. Natomiast zdarzało się, że rymowali słowa zawierające rz i rż, np. dzierży – szerzy. Zatem w XVI w. rz brzmiało wtedy bardzo podobnie do rż. I stąd właśnie warianty pisowni, takie jak pęcherz – pęcherż, obierz – obierż.

Ostatecznie jednak „zwycięża” pisownia przez rz. Jak widać z przytoczonych powyżej liczb, to ona dominuje w XVII i XVIII w. A później pisowni przez rż nie ma w ogóle.

No dobrze, ale skąd w takim razie pisownia przez ż? Kiedy ona się pojawiła? Na pewno nie w XVI wieku. A później?

Jeżeli we wspomnianym Korpusie Barkowym KorBa wyszukamy wszystkie formy słowa obież (wpisując zapytanie „[base="obież"]), to otrzymamy 5 wyników. Przy czym trzy z nich są prawdopodobnie przypisane błędnie, gdyż dwa dotyczą czasownika: wskok stádo owiec, bydeł, y koni obieży, tzn. ‘obiegnie’, podobnie w bystrym, mowię, tych wszystkich obieży impecie; trzeci dotyczy rzeczownika obieżyświat. Jednak dwa pozostałe mogą rzeczywiście dotyczyć rzeczownika, o którym mówimy; są to cytaty z Refleksji duchownych na mądry króla Salomona sentyment [...] Mikołaja Karola Juniewicza, wydanych w roku 1731:

„Jednak należy

W tak złej obieży

Lękać się kary,

Aby jak drugie,

Nie poszła w długie

Polska rozmiary”.

„Wspomnij że wkrótce

Po tej przegrótce

Twej Duszy z ciała,
Niebo cię czeka,

Wszak te dla człeka

Moc Boska dała;
Nieboć należy, 

Po tej obieży

W doczesnym Polu,
Byleś z pokory

Dobiegł cnót Flory,

Niechciał kąkolu”.

Znaczenie rzeczownika obież(a) w tych cytatach nie jest oczywiste; mogą to być metaforyczne ‘sidła’ życia doczesnego – wówczas byłby to prawdopodobnie pierwszy zapis słowa obierz/obierza/obierża przez ż.

Ale znaczenie może być też inne. Nieco późniejszy słownik Lindego (1807 r.) podaje formę obierz w znaczeniu ‘zdobycz, łupy’, ‘sprzęty, narzędzia’ i wyrażenie myśliwcze obierze w znaczeniu ‘sieci’; ale podaje także formę obbież z wariantem obież w znaczeniu ‘obieg, obwód’, spokrewnioną z bieg, bieżeć, biegać itp. Możliwe więc, że w podanych wyżej dwóch cytatach Juniewicz użył tak naprawdę nie słowa obierz 'sidła' z nową pisownią, lecz słowa obbież w wariancie obież i w znaczeniu ‘obieg’, metaforycznie: obieg życia. Czyli: użył zupełnie innego słowa. Jeśli tak, to te cytaty nie są jednak pierwszym zapisem słowa obierz/obierza/obierża przez ż.

Jakkolwiek było, to wydaje się, że – nie licząc ewentualnego zapisu u Juniewicza – słowa te do końca XVIII w. i przez sporą część wieku XIX zapisywano wyłącznie przez rz. Tzw. słownik wileński z roku 1861 podaje obierz i obierza w znaczeniach ‘zdobycz, łupy’, ‘sprzęt, narzędzia’, ‘sidło, sieć, łapka’ (https://eswil.ijp.pan.pl/index.php, s. 801–802). Dopiero pod koniec XIX wieku pojawiają się pierwsze wyraźne zapisy przez ż, m.in. w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza (wydanych po raz pierwszy w roku 1900):

„Raduj się i dziękuj Bogu, bo jeśli cię Bóg w miłosierdziu swym wyzuł z tej obieży, to cię i dalej nie opuści i do szczęśliwości doprowadzi”.

„Jakoż po upływie kilku pacierzy, na skraju, pojawiły się wilki, które jako najczujniejsze, pierwsze usiłowały się wynieść z obieży”.

Tutaj już nie ma wątpliwości, że chodzi o sidła. Zapewne obierz skojarzyła się Sienkiewiczowi z (archaicznym dziś) czasownikiem bieżeć, pokrewnym biec i biegać, i stąd taka pisownia. Witold Doroszewski w „Poradniku Językowym” (nr 10, 1969 r., s. 612–613) pisał:

„Gdy Sienkiewicz pisze w „Krzyżakach” o wilkach, „które jako najczujniejsze usiłowały się wynieść z obieży”, to właśnie tu tłumaczyłaby się pisownia przez rz, a nie przez ż, bo wilki nie były przez kogoś obieżane, czyli «obiegnięte», z czym się obież przez ż musiała kojarzyć Sienkiewiczowi, ale znajdowały się na obszarze otoczonym przenośnie jak gdyby sznurem (wiadomo, że na tym polega tzw. fladrowanie wilków, otaczanie ich fladrami, czyli chorągiewkami rozwieszanymi na sznurach, których się wilki boją). Co do pisowni, to należałoby poprzestać na etymologicznie uzasadnionej obierzy przez rz i poniechać pisania tego wyrazu przez ż”.

Być może podobne skojarzenie miał ks. Siedlecki, opracowując swój śpiewnik (wydany po raz pierwszy w 1895 r.).

Podsumowując: w najstarszych źródłach (XVI w.) mamy zapisy rż i rz. Później (XVII–XIX w.) dominuje pisownia przez rz, a najpóźniej (może raz w 1731 r. u Juniewicza, ale na większą skalę dopiero od końca XIX w.) pojawia się pisownia przez ż. W roku 1969 r. Witold Doroszewski za poprawną uznał więc formę z rz; dzisiejsze słowniki poprawnościowe nie notują tego słowa, ponieważ wyszło ono już z użycia.

A skąd to słowo pochodzi? Andrzej Bańkowski w swoim Etymologicznym słowniku języka polskiego (t. II, s. 339–340) wyróżnia trzy różne słowa obierza:

1.     obierza, obierża, obierz (poświadczone od 1579 r.) ‘sidła’,

2.     obierza ‘łup, pastwa’ (poświadczone od 1611 r.) ‘łup, pastwa’,

3.     obierza dial. (poświadczone od 1596 r.) ‘obcisła odzież, fartuch’.

Pierwsze z nich jest tym najczęstszym; o nim przede wszystkim była mowa powyżej. Bańkowski wyprowadza je z prasłowiańskiego *ob-vьrz-ja albo *ob-vьrzь ‘rodzaj sideł „obrzutowych”, od czasownika *ob-vьrg-nǫ-ti ‘obrzucić, okryć (siecią)’, od przedrostka *ob- ‘dookoła’ i czasownika *vergti ‘rzucać’. Czasownikiem wielokrotnym od niego jest *vьrgati, skąd wywodzi się polski czasownik wierzgać.

Dalsze pochodzenie owego prasłowiańskiego *vergti jest niepewne; może ono pochodzić z praindoeuropejskiego rdzenia *u̯erg^u̯- i być pokrewne angielskiemu warp ‘wypaczać (się), wypaczenie’; może też być pokrewne łacińskiemu vergō, vergere ‘obracać’ i pochodzić z praindoeuropejskiego rdzenia *u̯er(H)-g- ‘obracać, pleść’ lub *h₂u̯er-g- ‘poddawać, podporządkowywać’.

Natomiast wspomniany Witold Doroszewski wyprowadza obierz w znaczeniu ‘sidła’ od przedrostka ob- i rdzenia wer-, tego, który jest w rosyjskim верёвка, wieriowka ‘sznur’. Rosyjskie słowo wyprowadza się zwykle z prasłowiańskiego *vъrvь ‘lina, sznur’, od czasownika *verti ‘popychać’, być może ostatecznie wywodzącego się z praindoeuropejskiego *h₂u̯er- ‘poddawać, podporządkowywać’.

W znaczeniu ‘łup, pastwa’ Bańkowski łączy (niepewnie) to słowo z obierać (kogoś z czegoś) ‘obdzierać, łupić’, co z kolei pochodzi od bierać, czasownika wielokrotnego od brać, z prasłowiańskiego *bьrati i praindoeuropejskiego rdzenia *b^her- ‘nieść’, z którym spokrewnione jest np. angielskie bear ‘nieść’, łacińskie ferō, ferre ‘nieść’, greckie φέρω, phérō ‘niosę’.

Wreszcie, w znaczeniu ‘obcisła odzież, fartuch’ Bańkowski wyprowadza (również niepewnie) od ob(w)ierać, co z kolei wywodzi od obewrzeć, od przedrostka obe- i wrzeć ‘zamknąć’, z tego samego prasłowiańskiego *verti ‘popychać’, od którego Doroszewski wyprowadzał obierz w znaczeniu ‘sidła’.

Pochodzenie tego słowa jest więc niepewne i dość skomplikowane. Widać jednak, że wywodzi się od jakiegoś słowa prasłowiańskiego zawierającego *r – które, po zmiękczeniu, dało w polszczyźnie głoskę zapisywaną jako rz. Pierwotnie więc w tym słowie mamy rż/rz, a ż pojawiło się tam wtórnie, w wyniku skojarzenia z bieżeć itp. Dlatego to pisownia rz była (i jest) uznawana za poprawną.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki