Agnieszka

Szanowna Pani,

w nazwie Księże Małe (podobnie jak w nazwie Księże Wielkie) człon Księże to rzeczownik rodzaju nijakiego – (to) księże. Nazwa ta odmienia się w liczbie pojedynczej, a zatem miejscownik brzmi (na) Księżu. Jeśli niektórzy mają dziś skłonność, by zamiast tego użyć formy (na) Księżach, to zapewne dlatego, że rzeczownik księże poza nazwami własnymi od dawna nie jest już używany, a zatem wzbudza konfuzję; tym bardziej że jego forma może kojarzyć się z odmianą wyrazu ksiądz w liczbie mnogiej – na przykład z miejscownikiem (o) księżach.

Skąd zaś pochodzi ta nazwa i dlaczego może kojarzyć się z wyrazem ksiądz?

Dzisiejsze wrocławskie osiedla Księże Wielkie i Księże Małe powstały z dawnych wsi o tych nazwach. Początkowo nazwy te miały formę Knięże, później jednak grupa spółgłoskowa kń została zmieniona na kś, co zapewne składało się z dwóch etapów: najpierw pomiędzy k i ń wstawiono dla ułatwienia wymowy spółgłoskę ś, tworząc kśń, później zaś sąsiedztwo dwóch głosek nosowych – spółgłoski nosowej ń i samogłoski nosowej ę – spowodowało zanik tej pierwszej, dając ostatecznie kś. To samo zjawisko widać w wyrazach ksiądz (wcześniej zapewne *kniądz, por. ukraińskie князь, knjaz’ ‘książę, kniaź’) i księga (wcześniej zapewne *knięga, por. rosyjskie киига, kniga).

Podobieństwo nazwy Księże/Knięże do wyrazu ksiądz/*kniądz nie jest przypadkowe. Ten drugi wyraz wywodzi się z prasłowiańskiego (czyli języka, z którego pochodzą wszystkie języki słowiańskie) wyrazu *kъnędzь, mającego wcześniej postać *kъnęgъ – a ten wyraz Słowianie zapożyczyli z języków zachodniogermańskich, w których ta forma ostatecznie wywodziła się od pragermańskiego (czyli języka, z którego pochodzą wszystkie języki germańskie) wyrazu *kuningaz ‘król’ (wyraz ten kontynuują m.in. dzisiejsze angielskie king i niemieckie König ‘król’). Prasłowiański *kъnędzь/*kъnędzь znaczył ‘władca, książę’ – to znaczenie widać w językach wschodniosłowiańskich, na przykład we wspomnianym ukraińskim knjaz’ (zapożyczonym do polskiego jako kniaź). Ale w językach zachodniosłowiańskich (polskim, czeskim, słowackim) kontynuanty tego prasłowiańskiego wyrazu zmieniły znaczenie z ‘władca’ na ‘kapłan, duchowny’. Przypuszcza się, że wyrazy te zaczęto odnosić najpierw do biskupów (którzy w początkach chrystianizacji często pochodzili z arystokracji i pełnili rolę quasi-książąt na swoich ziemiach), później do prałatów i opatów, a na końcu do zwykłych kapłanów. Ale dawne znaczenie widać w pokrewnym słowie książę, które pierwotnie było rodzaju nijakiego i oznaczało ‘młody władca’ (tak samo jak np. kurczę oznacza ‘młoda kura’ a kaczę ‘młoda kaczka’), ale gdy ksiądz zmienił znaczenie na ‘duchowny’, książę zaczął oznaczać po prostu władcę (i z czasem zmienił rodzaj na męski).

Pokrewny jest też księżyc, który pierwotnie oznaczał ‘syn władcy, syn księcia’ (został bowiem utworzony za pomocą przyrostka -ic/-yc, który tworzył nazwy oznaczające czyjegoś syna, np. królewic ‘syn króla’, wojewodzic ‘syn wojewody’). Z czasem jednak zaczął oznaczać naturalnego satelitę Ziemi. Jedni wyjaśniają to tak, że ta nazwa pierwotnie odnosiła się tylko do księżyca „młodego”, zatem do księżyca w nowiu, i dopiero z czasem została przeniesiona na księżyc we wszystkich fazach; inni zaś twierdzą, że słońce mogło być metaforycznie uważane za księdza, czyli za władcę, a księżyc – za jego syna.

Od prasłowiańskiego *kъnędzь ‘władca’ utworzono prasłowiański przymiotnik *kъnęžь ‘należący do władcy’. Z tego przymiotnika pochodzi staropolski przymiotnik księży. Miał on dwa znaczenia:

1. ‘należący do księcia (władcy)’ – znaczenie odpowiadające pierwotnemu znaczeniu rzeczownika ksiądz;
2. ‘należący do księdza (kapłana)’ – znaczenie odpowiadające wtórnemu znaczeniu rzeczownika ksiądz.

Przy czym księży to forma rodzaju męskiego, w rodzaju żeńskim byłoby – księża, w rodzaju nijakim – księże (tak jak świeży, świeża, świeże). Mamy w Polsce wiele nazw zawierających ten przymiotnik, na przykład:

• rodzaj męski: Księży Młyn, Księży Dwór, Księży Las;
• rodzaj żeński: Księża Wola, Księża Wieś, Księża Kępka;
• rodzaj nijaki: Jezioro Księże, Księże Pole;
• liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy: Księże Młyny, Księże Budy.

W niektórych wypadkach te nazwy odnosiły się do czegoś należącego do księcia (władcy), w innych – do czegoś należącego do księdza (kapłana).

Ale nazwa Księże jest od nich o tyle różna, że składa się z tylko jednego wyrazu. A zatem brakuje rzeczownika w rodzaju nijakim, którego przymiotnik księże mógłby być określeniem. Są więc w zasadzie dwie możliwości:

a)      pierwotnie była to nazwa złożona, a drugi człon był rzeczownikiem w rodzaju nijakim, np. Księże Pole, ale z czasem przestał być używany (istnieje wiele innych nazw, które powstały w podobny sposób, np. część Szczecina o nazwie Głębokie – pierwotnie zapewne Głębokie Jezioro, Głębokie Miejsce lub coś podobnego);

b)      była to od zawsze nazwa prosta, utworzono ją bowiem nie bezpośrednio od przymiotnika księży, księża, księże, lecz od urzeczownikowionej formy rodzaju nijakiego, księże, co po staropolsku znaczyło ‘posiadłość księcia’.

Tak czy inaczej, ostatecznie nazwa wywodzi się od przymiotnika księże ‘należące do księcia’ lub ‘należące do księdza’ i jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej.

A jak to się ma do odmiany? Staropolski przymiotnik księży, księża, księże miał odmianę przymiotnikową, a zatem dopełniacz brzmiał księżego, księżej, księżego (tak jak świeżego, świeżej, świeżego), celownik księżemu, księżej, księżemu (tak jak świeżemu, świeżej, świeżemu) itd. Wygląda na to, że wspomniany staropolski rzeczownik (urzeczownikowiony przymiotnik) księże ‘posiadłość księcia’ też się tak odmieniał, mamy bowiem np. zapis z 1424 r. Wociech nie gonił we księżem sarn. Jednak gdy księże stało się nazwą Księże, zapewne z czasem ta nazwa uzyskała dzisiejszą odmianę rzeczownikową: M. Księże, D. Księża, C. Księżu, B. Księże, N. Księżem, Msc. Księżu.

Ale jako że przymiotnik księży wyszedł już z użycia (w znaczeniu ‘należący do księcia’ powiedzielibyśmy dziś: książęcy, a w znaczeniu ‘należący do księdza’ powiedzielibyśmy dziś: księżowski), znaczenie nazwy Księże może być więc dziś niezrozumiałe i może kojarzyć się z liczbą mnogą. A stąd próby, by odmieniać ją podobnie jak w liczbie mnogiej odmienia się rzeczownik ksiądz – choć z innym mianownikiem, nie Księża, a Księże, dalej zaś: D. Księży, C. Księżom, B. Księże, N. Księżmi, Msc. Księżach.

Przy okazji można zauważyć, że istnieją także takie nazwy jak Książ. Zazwyczaj pierwotnie brzmiały one Knięże, potem Księże. Z czasem jednak skojarzono je z wyrazem ksiądz lub książę i pod wpływem tego skojarzenia zmieniono na Książ. Widać więc, że zjawisko wpływania wyrazu ksiądz na nazwy typu Księże to nie tylko zjawisko dzisiejsze, lecz znamy jego przypadki już w XIII wieku. Co ciekawe, z kolei nazwom takim jak Książ prawdopodobnie zdarza się wpływać na wrocławską nazwę Księże, dlatego że – jak dowiedziałem się od znajomych wrocławian – niekiedy można usłyszeć nie tylko formę na Księżach, ale i formę na Książu lub na Książach.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki