Paweł
Szanowny Panie,
nazwy Lędch, Lęch, Lech, Lach to skrócone wersje nazwy Lędzianin. Zostały one urobione przy pomocy przyrostka z elementem -ch-, tworzącego zarówno nazwy zgrubiałe (augmentatywne), jak i nazwy pieszczotliwe (hipokorystyczne), jak brat → brach, Stanisław → Stach, Grzegorz → Grzech itp. W tym wypadku mamy zapewne do czynienia z nazwą pieszczotliwą, wyrażającą poufałość.
Lędzianie to plemię słowiańskie, które zajmowało tereny od południowego wschodu dzisiejszej Polski (nad dopływami górnej i środkowej Wisły) do zachodu dzisiejszej Ukrainy (nad dopływami Dniepru). Centrum tego obszaru stanowiły zapewne tzw. Grody Czerwieńskie, a zatem dzisiejsze pogranicze polsko-ukraińskie. Lędzianie zajmowali więc tereny na styku zachodniej i wschodniej Słowiańszczyzny, przy czym sami zapewne należeli do jej części zachodniej. Z jakichś powodów – może m.in. ze względu na duże znaczenie komunikacyjne terenu, który zamieszkiwali – z czasem na wschodzie ich nazwa zaczęła być używana jako ogólne określenie ludów nie-wschodniosłowiańskich, a zatem (północno-)zachodniosłowiańskich. Autorzy piszący w IX i X wieku (Geograf Bawarski, Konstantyn Porfirogeneta, Josippon) używają pełnej nazwy Lędzianie i określają nią tylko jedno plemię. Natomiast autorzy późniejsi (np. Nestor, piszący na początku XII wieku) używają już nazw skróconych, np. Lęchowie, i określają nimi już nie jedno plemię, lecz wielki zbiór ludów odpowiadający całej północno-zachodniej Słowiańszczyźnie (u Nestora są to: Wieleci, Pomorzanie, Mazowszanie i Polanie), a wreszcie – po prostu Polskę i Polaków.
W efekcie nazwę Lędzianin/Lęch w znaczeniu ‘Polak’ przyjęły różne ludy, zwłaszcza te leżące na wschód od Polski. Przy czym poszczególne warianty tej nazwy różnią się w sposobie traktowania pierwotnej samogłoski nosowej ę: w niektórych językach została ona oddana jako en, np. litewskie Lenkas ‘Polak’, Lenkija ‘Polska’, węgierskie lengyel (dawne lengyen) ‘Polak’, Lengyelország ‘Polska’. W języku nordyckim samogłoska ę została odnosowiona do e, stąd dawne Lesir ‘Polacy’; podobnie w języku czeskim i w językach południowosłowiańskich, stąd np. dawne czeskie Lech ‘Polak’ i lech ‘wielmoża’; z języków południowosłowiańskich forma Lech przeszła do języków orientalnych: tureckich, ormiańskiego, tatarskiego i perskiego, stąd tamtejsza dawna forma Lechistan ‘Polska’. Natomiast w języku staroruskim, w którym nazwę pierwotnie zapisywano лѧхъ, lęchъ, doszło do zmiany wymowy i ę zaczęło być wymawiane jako ja, stąd m.in. ukraińskie лях, ljach. Ta wschodniosłowiańska nazwa została zapożyczona do polskiego jako Lach i jest obecna we frazie strachy na Lachy ‘próżno kogoś straszyć’ (a zatem nasi przodkowie musieli uchodzić za takich, których trudno zastraszyć). Od wschodniego wariantu Lach pochodzi też zapewne nazwa regionu Podlasie (a nie od wyrazu las, gdyż wówczas nazwa brzmiałaby Podlesie, jak w nazwie Polesie).
Jak to się ma do polskiego imienia Lech? Tu nie ma pewności. Gdyby było to imię rdzennie polskie, spokrewnione z nazwą Lędzianin, wówczas powinno brzmieć Lęch. Brak nosowości samogłoski może świadczyć o tym, że imię to zostało zapożyczone ze staroczeskiego Lech ‘Polak’ lub lech ‘wielmoża’. Częściej jednak uważa się imię Lech za spieszczenie imienia Lestek, co z kolei było zdrobnieniem od jakiegoś imienia złożonego, zapewne Lścimir lub Lścisław – a zatem imię Lech byłoby niezwiązane z nazwą Lędzianin/Lęch, a ich podobieństwo byłoby przypadkowe. Możliwe jednak, że rodzime imię Lech i (pochodzenia obcego, np. czeskiego) określenie Lech ‘Polak’ zmieszały się ze sobą, co pomogło w powstaniu legendy o Lechu jako protoplaście Polaków, bracie Czecha i Rusa – legenda ta pojawiła się po raz pierwszy w Kronice wielkopolskiej (II połowa XIII w.). Z kolei Wincenty Kadłubek w swojej kronice (przełom XI i XII wieku) od imienia Lech utworzył nazwę Lechici.
Skąd zaś pochodzi nazwa Lędzianie? Tradycyjnie i najczęściej wywodzi się ją od prasłowiańskiego *lędo ‘ugór, pole nieuprawne’, a dalej z praindoeuropejskiego rdzenia *lendh- ‘ziemia, wrzosowisko’, z którego pochodzi także m.in. angielskie land i niemieckie Land ‘ląd, ziemia’ (polskie słowo ląd zostało zapożyczone ze staro-wysoko-niemieckiego w XIV wieku). Prof. Gościwit Malinowski (https://youtu.be/Ekb0vkJ2haE?si=JdBFiSfwbgMdEIAN) zwraca jednak uwagę, że semantycznie taka etymologia jest trudna do wytłumaczenia, gdyż Lędzianie zamieszkiwali nie tylko ziemie błotniste i piaszczyste, lecz także bardzo urodzajne tereny wschodniej Polski. Nazwa ta mogła mieć związek z jakąś nietypową dla innych Słowian formą uprawiania lub ugorowania ziemi. Ale jego zdaniem nie można też wykluczyć, że ta nazwa wywodzi się od jakiegoś innego, dawniejszego etnonimu, np. starożytnego etnosu Lugiów, który zamieszkiwał tereny kultury przeworskiej (a zatem m.in. Wielkopolski) przynajmniej od I wieku p.n.e. do II wieku n.e. Tym bardziej, że istnieją również warianty zapisu tej nazwy z samogłoską nosową: łacińskie Longiones, germańskie Longionen, co mogłoby zostać zaadaptowane do słowiańskiego jako *Lędzeninъ z typową dla języków słowiańskich alternacją ǫ : ę i z upodobnieniem do typowego słowiańskiego przyrostka tworzącego nazwy etniczne *-eninъ/*-aninъ.
A skąd pochodzi nazwa Lugiów? Istnieje wiele hipotez, z których najbardziej prawdopodobne wydają się te zakładające pochodzenie celtyckie, wiążące nazwę z:
- praceltyckim *lugiom ‘przysięga’ (jako że Lugiowie byli konfederacją różnych plemion, które mogły być powiązane przysięgą),
- celtyckim bogiem Lugiem (jako że tworzono od niego różne nazwy miast, np. Lugdunum, dziś Lyon we Francji),
- galijskim lougos ‘kruk’ (jako że nazwa innego plemienia celtyckiego, Wolków, pochodziła od wyrazu oznaczającego sokoła),
- praceltyckim *slougos ‘wojsko; tłum’ (zapewne pokrewne polskiemu sługa).
Natomiast Allah/Allach ‘Bóg w islamie’ pochodzi z arabskiego لله, Allāh, od rdzenia ء ل ه, ʔ l h, który ostatecznie wywodzi się z prasemickiego *ʔil-, z którego pochodzi też m.in. hebrajskie אֵל, El ‘bóg (np. jedno z określeń Boga w Starym Testamencie)’. A nazwa Betlejem wywodzi się – poprzez łacinę i grekę – z hebrajskiego biblijnego בּית לחם, Bet Léchem, dosłownie ‘dom chleba’, gdzie wyraz pierwszy, בֵּי בַּיִת, báyit, báyiṯ ‘dom’, kontynuuje prasemickie *bayt- ‘dom’, a wyraz drugi, לֶחֶם, lékhem ‘chleb’, prasemickie *laḥm- ‘jedzenie; mięso; chleb’.
Oba te wyrazy mają więc etymologie semickie. Natomiast nazwa Lędzianie – niezależnie od tego, czy jest słowiańska (od prasłowiańskiego *lędo, a wcześniej praindoeuropejskiego *lendh-), czy też pochodzi od Lugiów, a zatem jest zapewne celtycka – ma proweniencję indoeuropejską. Nie ma więc żadnych powodów, by nazwy Lach/Lech/Lęch łączyć z nazwami Allah i Betlejem. Zwłaszcza że element -ch- w nazwach słowiańskich pojawia się późno i jest elementem przyrostka, nie zaś – rdzenia.
Z wyrazami szacunku
Kamil Pawlicki