Szanowna Pani Doktor,
dziękuję bardzo za odpowiedź (https://poradniajezykowa.uw.edu.pl/porady/tatar-2/) w sprawie odmiany rzeczownika "tatar". Dla mnie nienaturalna jest forma "tatara" w dopełniaczu. Jest bardzo podobny rzeczownik, różniący się jedną literą - "katar", który w dopełniaczu ma formę "kataru". Poza tym, w przypadku odpowiednich rzeczowników żywotnych: "Tatar" (obywatel państwa), "katar" (członek sekty), końcówki przy ich odmianach są takie same. Dlaczego więc przy rzeczownikach nieżywotnych, tak samo brzmiących - "tatar” i "katar", odmieniają się w dopełniaczu odmiennie? Skąd to się wzięło? Dlaczego tak jest?
Z poważaniem
Theofilos
Szanowny Panie,
rzeczowniki rodzaju męskiego mogą w D. lp. przyjąć końcówkę -a lub -u. Końcówkę -a mają wszystkie rzeczowniki nazywające osoby (np. nie ma pana, nauczyciela, księdza, trenera, ucznia) oraz niemal wszystkie nazwy zwierząt (nie ma lwa, tygrysa, psa, kota, wróbla, chrząszcza) z wyjątkiem rzeczowników wół, bawół, piżmowół (te – wskutek zaszłości historycznych – zachowały w D. lp. końcówkę -u: nie ma wołu, bawołu, piżmowołu).
Kłopotliwy jest natomiast D. lp. rzeczowników męskich nieżywotnych, czyli tych, które nie nazywają osób ani zwierząt. Właściwie nie ma zasad rządzących w tym wypadku dystrybucją końcówek, można wskazać jedynie tendencje. Końcówkę -a przybierają zasadniczo m.in. nazwy narzędzi (np. tłuczek), naczyń (np. kubek), miar (np. metr), wag (np. gram), liczb (np. tysiąc), miesięcy (np. czerwiec); owoców (np. melon), warzyw (np. ogórek), grzybów (np. borowik); marek fabrycznych i produktów przemysłowych (np. Opel/opel), tańców (np. polonez), gier (np. brydż). Z kolei końcówka -u jest typowa dla rzeczowników abstrakcyjnych (np. pomysł), zbiorowych (np. tłum), wskazujących na materiał bądź tworzywo (np. bursztyn, cement); częściej występuje w wyrazach zapożyczonych, nawet jeśli reprezentują one kategorie „przynależne” końcówce -a. Co więcej, nie jest to podział rozłączny, zdarzają się rzeczowniki, które wariantywnie przybierają obie końcówki (np. krawat), są też wyjątki od wskazanych zbiorów.
Ostatecznie o utrwaleniu danej końcówki decyduje zwyczaj językowy. Niewątpliwie jednak wybór -a bądź -u nie zależy od spółgłoski kończącej temat rzeczownika ani od podobieństwa formalnego do innego wyrazu.
Rzeczownik tatar ma w D. lp. końcówkę -a dlatego, że taki się wytworzył zwyczaj, a stało się tak zapewne wskutek metonimii: skoro Tatar ma w D. lp. końcówkę -a, to przeniesioną ją na tatar.
Łączę wyrazy szacunku
Agata Hącia