Paula

Szanowna Pani,

zgodnie z ogólną zasadą orzeczenie, które łączy się z podmiotem szeregowym, powinno przybrać formę liczby mnogiej; tak samo powinny się zachować określenia tego podmiotu, odnoszące się do obu (wszystkich) jego składowych. Z tego powodu poprawna będzie ta wersja zdania nr 2:

Student albo osoba przyjęta na studia nie mogą się ubiegać [się na początku – lepsze] o przyznanie miejsca. O ile w czasie teraźniejszym wersja z orzeczeniem w liczbie pojedynczej nie wydaje się kłopotliwa, idzie też w parze z tendencją, zwłaszcza widoczną w tekstach mówionych, by łączyć składniowo tylko najbliższe, sąsiadujące elementy (czyli np. orzeczenie i jeden ze składników podmiotu szeregowego), o tyle w czasie przeszłym kłopot byłby już widoczny, por. student albo osoba przyjęta na studia – nie mógł? nie mogła? – tylko liczba mnoga i rodzaj męskoosobowy generyczny: nie mogli pozwolą na zachowanie poprawności.

W pierwszym zdaniu kłopot jest podobny, tyle że wyrażenie: studentowi albo osobie przyjętej na studia pełni funkcję nie podmiotu, lecz dopełnienia. Pytanie, które teraz trzeba sobie zadać, jest następujące: czy fragment będącemu żołnierzem zawodowym, który podjął studia na podstawie skierowania przez właściwy organ wojskowy i otrzymał pomoc w związku z pobieraniem nauki lub żołnierzem zawodowym pełniącym służbę wojskową w uczelni wojskowej, w której pobiera naukę powinien, zgodnie z intencją piszącego, odnosić się: (a) tylko do studenta, (b) tylko do osoby przyjętej na studia, czy też może (c) i do studenta, i do osoby przyjętej na studia?

W sytuacji (a) poprawna będzie wersja (zmieniam szyk dopełnień, by zwiększyć spójność składniową):

• Osobie przyjętej na studia albo studentowi będącemu żołnierzem zawodowym, który podjął studia na podstawie skierowania przez właściwy organ wojskowy i otrzymał pomoc w związku z pobieraniem nauki, lub żołnierzem zawodowym pełniącym służbę wojskową w uczelni wojskowej, w której pobiera naukę, nie przysługuje zakwaterowanie w domu studenckim.

W sytuacji (b) poprawna będzie wersja:

• Studentowi albo osobie przyjętej na studia będącej żołnierzem zawodowym, który podjął studia na podstawie skierowania przez właściwy organ wojskowy i otrzymał pomoc w związku z pobieraniem nauki, lub żołnierzem zawodowym pełniącym służbę wojskową w uczelni wojskowej, w której pobiera naukę, nie przysługuje zakwaterowanie w domu studenckim.

W sytuacji (c) poprawna będzie wersja:

• Studentowi albo osobie przyjętej na studia, będącym żołnierzami zawodowymi, którzy podjęli studia na podstawie skierowania przez właściwy organ wojskowy i otrzymali pomoc w związku z pobieraniem nauki, lub żołnierzami zawodowymi pełniącymi służbę wojskową w uczelni wojskowej, w której pobierają naukę, nie przysługuje zakwaterowanie w domu studenckim.

Jeśli chodzi o własności fleksyjno-składniowe imiesłowu będący, to są one takie:

• z rzeczownikami męskoosobowymi (m1), np. (ci) żołnierze, (ci) studenci, a także z rzeczownikami (p1), np. (ci) państwo, (ci) wujostwo, łączymy regularnie w M. i W. liczby mnogiej formę będący, np. żołnierze będący na przepustce mogą..., studenci będący na I roku studiów mają prawo do..., państwo Kowalscy będący na wczasach w Ciechocinku...;
• niektóre rzeczowniki męskoosobowe (m1) mają w M. i W. liczby mnogiej tzw. formy niedeprecjatywne i deprecjatywne; rozpoznajemy je po tym, z jakim zaimkiem połączymy daną formę, np. (ci) studenci, (ci) chłopacy, (ci) bliźniacy (Jasio i Tomek) to formy niedeprecjatywne, a (te) studenty, (te) chłopaki, (te) bliźniaki (Jasio i Tomek) to formy deprecjatywne;
• i formy niedeprecjatywne, i formy deprecjatywne narzucają określeniom rzeczownika rodzaj gramatyczny, np. ci weseli studenci/chłopacy/bliźniacy, będący na liście rezerwowej, pojechali na wycieczkę vs te wesołe studenty, chłopaki/bliźniaki, będące na liście rezerwowej, pojechały na wycieczkę;
• nazwy forma deprecjatywna, forma niedeprecjatywna należy traktować umownie; tylko czasem oznaczają one rzeczywistą intencję zdeprecjonowania tego, o kim się mówi (por. studenci – studenty), bardzo często jednak są po prostu gramatycznym wykładnikiem potoczności, niekiedy żartobliwości;
• określenie pozostałe odnosi się do rodzajów (p2) i (p3); te rodzaje mają np. rzeczowniki sanie, skrzypce (p2) czy spodnie, imieniny (p3); z takimi rzeczownikami połączymy formę będące (a nie: będący), np. sanie będące w garażu; skrzypce będące w naprawie; spodnie będące na wystawie; imieniny będące przedmiotem rozmowy.

Łączę wyrazy szacunku

Agata Hącia