Szanowni Państwo, piszę w sprawie rozróżniania wyrażeń "przy pomocy" i "za pomocą". Konkretniej w sprawie rozróżniania użycia tych wyrażeń w odniesieniu do osób i rzeczy. Mirosław Bańko pisze, że wyrażenie "przy pomocy" może być równie dobrze użyte w obu przypadkach. Tak też myślałem, kiedy napisałem frazę "przy pomocy robotycznego manipulatora". Spotkałem się jednak z bardzo zdecydowanymi opiniami, że popełniłem błąd, dlatego chciałbym się w tej sprawie poradzić.
Karol Pieniący
Szanowny Panie,
sprawa nie jest oczywista. Jedyne, co jest pewne, to to, że rozróżnienia „przy pomocy + nazwy osób, za pomocą + nazwy nieosób” uczy się na studiach polonistycznych, kursach redaktorskich itd. jako rozróżnienia tradycyjnego, a więc reprezentującego normę wzorcową. Analiza danych słownikowych daje już mniej klarowny obraz – z powodów, o których za chwilę. Przyjrzyjmy się najpierw słownikom poprawnej polszczyzny.
Słownik ortoepiczny Stanisława Szobera (1937) podaje: „przy pomocy kogo, rzadko: za pomocą kogo (gdy idzie o pomoc istoty żywej); za pomocą (gdy idzie o przedmiot, który służy do wykonania czegoś; w tym zresztą wypadku lepiej używać narzędnika, np. kluczem, pilnikiem... ”.
Twórczą kontynuacją Słownika ortoepicznego miał być w założeniu Słownik poprawnej polszczyzny z 1948 (wyd. I), wydany pod nazwiskiem Stanisława Szobera, lecz de facto opracowany przez Witolda Doroszewskiego. SPP ten notuje identyczne zalecenia o przy pomocy i za pomocą jak Słownik ortoepiczny.
Trzeci był Słownik poprawnej polszczyzny pod red. Witolda Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej (1973). W haśle pomoc przeczytamy: przy pomocy kogoś, ale: za pomocą czegoś (w tym wypadku lepiej użyć narzędnika).
Podobne zalecenie powtarza Nowy słownik poprawnej polszczyzny pod red. Andrzeja Markowskiego (1999) i jego następca: Wielki słownik poprawnej polszczyzny (2004), również pod red. A. Markowskiego. Czytamy: „Robić coś przy pomocy kogoś a. z czyjąś pomocą: Przy pomocy a. z pomocą przyjaciół uporządkował cały ogród. Ale nie: przy pomocy czegoś, poprawnie: za pomocą czegoś a. czymś. · Niepoprawnie: Mechanizm porusza się przy pomocy, poprawnie: za pomocą, systemu przekładni. Niepoprawnie: Dokręcać śrubę przy pomocy klucza francuskiego, poprawnie: kluczem francuskim”.
Prof. Mirosław Bańko w swojej poradzie (czy to na nią się Pan powołuje?) nie odnosi się do tego rozstrzygnięcia słownikowego, lecz – jak można domniemywać, bo nie ma o tym wprost mowy – powołuje się na dane korpusowe (lub dane z innych zbiorów tekstów).
Oczywiście można zapytać, na jakiej podstawie słownik poprawnej polszczyzny zaleca takie a nie inne rozwiązanie – i z braku dostatecznego wyjaśnienia (jakie by ono zresztą miało być? co to znaczy „dostateczne”?) chcielibyśmy to niesatysfakcjonujące być może zalecenie podważyć. Powstałby jednak kłopot, i to z kilku powodów: między innymi takiego, że norma językowa, rozumiana jako zbiór poprawnych form, w dużej mierze opiera się na konwencji, zwyczaju, tradycji, rodzaju umowy społecznej. Nie zawsze (a nawet: zwykle) nie jesteśmy w stanie podać twardych danych na przykład statystycznych, które miałyby uzasadnić (lub obalić) jakieś rozstrzygnięcie poprawnościowe. Czy to oznacza, że mamy podważać treść takich opracowań, jak WSPP? Byłabym od tego daleka. Takie postępowanie doprowadziłoby nie tylko do rozchwiania normy (niedoskonałej, ale jednak normy), lecz także do chaosu poznawczego. Dlatego trzymam się przywołanego rozstrzygnięcia z WSPP i mogę je Panu (oraz wszystkim) polecić.
Jako wspomagacz mnemotechniczny zaś przywołam rymowankę: przy pomocy Jurka za pomocą sznurka, która łatwo pozwoli rozróżnić (zalecany) zakres użycia obu wyrażeń.
Łączę wyrazy szacunku
Agata Hącia