Mateusz

Szanowny Panie,

opisywane przez Pana zjawisko – podwojenie głoski j w formach czasownika jeść – jest dość stare, występuje już w XVII wieku. Jest też o tyle ciekawe, że pojawia się na różnych i odległych od siebie terenach, to znaczy przynajmniej w następujących dialektach i gwarach:

• podlaskich (np. wieś Waga w powiecie łomżyńskim),
• mazowieckich i pogranicza Mazowsza (np. ziemia stężycka),
• świętokrzyskich (np. Dębno w Górach Świętokrzyskich),
• Lubelszczyzny i Roztocza,
• Rzeżycy na Łotwie.

Rzecz prawie zawsze dotyczy wyłącznie czasownika jeść, choć Maciej Rak w tekście o tekstach gwarowych z Dębna pisze także o czasowniku jechać, którego pierwsza osoba wymawiana jest tam i̯i̯ade (tzn. jjade).

Między poszczególnymi regionami istnieją pewne różnice: w niektórych wypadkach podwojenie dotyczy tylko 3. osoby liczby pojedynczej jje (vel sim.), w innych wypadkach dotyczy ono wszystkich osób prócz 3. osoby mnogiej, tzn. jjem, jjesz, jje, jjemy, jjecie (vel sim.).

Przyczyna tego zjawiska nie jest zupełnie jasna, ale jest możliwe, że takie formy powstały z powodu chęci odróżnienia ich od form o jednakowym (na danym terenie) brzmieniu, ale o innym znaczeniu. Zwłaszcza że formy odmiany czasownika jeść w gwarach brzmią czasem tak jak – często używane – formy odmiany zaimka osobowego on, ona, ono, a niekiedy także jak (archaiczna, zachowana w niektórych gwarach, np. Lubelszczyzny) forma 3. osoby liczby pojedynczej czasownika być: je ‘jest’.

Dlatego np. Stefan Warchoł, pisząc w roku 1967 o gwarach ziemi stężyckiej, wysunął przypuszczenie, że w tych gwarach „użycie formy i̯i̯aͤm ‘jem’ (1 os. sg. praes.) mogło być podyktowane np. chęcią odróżnienia tej postaci od i̯aͤm ‘im’ (dativus pl. od on), natomiast przez użycie formy i̯i̯y ‘on je’ (3 osoba sg. praes.) chciano odróżnić tę postać od i̯y ‘jej’ (gen. sg. od zaimka ona) itd. W pozostałych 3 osobach [tzn. w 2. osobie. l.p. oraz w 1. i 2. osobie l.mn. – przyp. K.P.] to podwojenie głoski i̯ mogło się przyjąć drogą analogii”.

Warchoł odnotował także, że dla jednego z jego informatorów (lat 82) jjys oznacza ‘jesz’ (2. osoba l.p. czasownika jeść), natomiast jys to ‘jeż’ (zwierzę) – choć, jak widać z powyższego cytatu, w wypadku akurat 2. osoby Warchoł l.p. nie uznał, że forma z podwojonym j powstała z chęci odróżnienia od słowa oznaczającego jeża (zapewne dlatego, że nie jest to słowo tak często używane, jak formy odmiany zaimka osobowego on, ona, ono), lecz że przyjęła się drogą analogii do 1. i 3. osoby l.p., a fakt, że później zaczęła się od słowa oznaczającego jeża różnić, mógł tutaj być przypadkowym skutkiem ubocznym.

Możliwe więc, że formy z podwojonym j powstawały w różnych regionach niezależnie od siebie, choć z podobnych powodów – chęci uniknięcia homonimii ze słowami często używanymi, takimi jak zaimki czy forma odmiany czasownika być. To niezależne powstanie tłumaczyłoby różnice w użyciu form z podwojonym j w poszczególnych regionach.

Z wyrazami szacunku

Kamil Pawlicki

Bibliografia

• Karol Dejna, Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1, Łódź, 1962, s. 115–116.
• Justyna Garczyńska, Pogranicze Mazowsza – gwara regionu (http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=mapa-serwisu&l2=&l3=&l4=pogranicze-maz-gwara-regionu-mwr).
• Władysław Kuraszkiewicz, Dialektologja. Przegląd gwar województwa lubelskiego, w: Monografja statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t. I, red. Ignacy Czuma, Lublin 1932, s. 291.
• Maciej Rak, Teksty gwarowe : 95. Z Dębna w Górach Świętokrzyskich, „Język Polski”, nr 5 (84), 2004 (https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/272206).
• Ewa Rogowska-Cybulska, Charakterystyka gramatyczna gwary wsi Wagi w powiecie łomżyńskim (z dodatkiem tekstów gwarowych), „Studia Łomżyńskie”, t. 18 (2007), s. 231–252 (https://pcr.uwb.edu.pl/SL/files/SL_2007_18_014.pdf).
• Kazimierz Sikora, Pozostałości polskich gwar w Rēzekne (Rzeżycy) na Łotwie (na przykładzie języka familijnego pewnej polskiej rodziny), w: Historia języka, dialektologia i onomastyka w nowych kontekstach interpretacyjnych, Kraków 2018 (https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/79746).
• Stefan Warchoł, 1967, Gwary dawnej Ziemi Stężyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków, s. 100.